Jakie czynności dokonywane na przedpolu upadłości są obarczone ryzykiem bezskuteczności? Wyliczamy.
Z dniem ogłoszenia upadłości wszelkie aktywa majątkowe będące własnością upadłego stają się z mocy samego prawa masą upadłości. Masa upadłości służy zaspokojeniu wierzycieli w ramach postępowania upadłościowego będącego typem egzekucji uniwersalnej. Jej powstanie jest uwarunkowane zdarzeniem prawnym, jakim jest wydanie przez sąd upadłościowy postanowienia o ogłoszeniu upadłości dłużnika.
Do mniejszości należą sytuacje, zwłaszcza w dobie lawinowo wzrastającej liczby upadłości i nasilających się symptomów spowolnienia w wielu obszarach gospodarki, w których upadły dobrowolnie wykazuje przed syndykiem wszelkie posiadane przez siebie prawa lub przedmioty materialne podlegające likwidacji. Tendencja bywa odwrotna i polega na ukrywaniu majątku przez upadłego.
Niekiedy bywa też tak, że dłużnik, świadomy swej sytuacji majątkowo-finansowej, która nieuchronnie zmierza ku niewypłacalności, jeszcze przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości wyzbywa się majątku, pogłębiając swą niezdolność do realizowania zobowiązań pieniężnych. W efekcie ogłoszenie upadłości i dalej prowadzone postępowanie stają się nieskuteczne, gdyż masa upadłości nie zawiera składników majątkowych zapewniających zaspokojenie roszczeń wierzycieli.
Zdarza się też, że stan masy upadłości doprowadzi do całkowitego zablokowania postępowania już na etapie analizy samego wniosku, gdyż sąd upadłościowy obowiązany jest oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli analiza aktywów dłużnika daje podstawy do stwierdzenia, że ich likwidacja przyniesie fundusze niewystarczające na pokrycie kosztów postępowania albo wystarczy jedynie na pokrycie kosztów. W ten sposób może w ogóle nie dojść do ogłoszenia upadłości. Spowoduje to umieszczenie odpowiedniej wzmianki o dłużniku w Krajowym Rejestrze Zadłużonych, ale nie doprowadzi do czynności likwidacyjnych, na czym zależy wierzycielom.
W tego typu przypadkach, aby nie dopuścić do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, wnioskodawca przedstawia sądowi informacje, których celem jest uprawdopodobnienie, że dłużnik wyzbył się posiadanego majątku w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Zastosowanie znajdują wówczas w szczególności przepisy art. 127 i n. p.u.
Czynności nieodpłatne oraz tzw. czynności półdarme to najczęściej występujące czynności fraudacyjne dłużnika. W ramach art. 127 p.u. ustawodawca zawarł unormowanie dotyczące bezskuteczności względnej czynności prawnych dłużnika dokonanych w kwalifikowanym okresie przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Bezskuteczność względna powoduje ten skutek, że dana czynność prawna (np. umowa darowizny jako czynność nieodpłatna lub umowa sprzedaży rzeczy po rażąco obniżonej cenie względem jej wartości rynkowej jako czynność półdarma) jest ważna, tj. wiąże strony, ale jej skuteczność jest ograniczona. Sprowadza się to do możliwości likwidacji przedmiotu tej czynności w postępowaniu upadłościowym.
Na podstawie art. 127 ust. 1 p.u. bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej.
Ważne
Bezskuteczne są też ugody sądowe, jak też czynności polegające na uznaniu powództwa i zrzeczeniu się roszczenia.
Omawiana bezskuteczność zachodzi z mocy prawa. Nabywca składnika majątkowego w drodze bezskutecznej czynności musi liczyć się z koniecznością jego zwrotu do masy upadłości, ewentualnie przekazania jego równowartości. Syndyk może dochodzić przekazania przedmiotu świadczenia do masy upadłości w drodze powództwa w ramach postępowania upadłościowego.
Stosownie do art. 127 ust. 3 p.u., bezskuteczne jest również zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego dokonane przez upadłego w ciągu sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jednak ten, kto otrzymał zapłatę lub zabezpieczenie, może w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania tych czynności za skuteczne, jeżeli w czasie ich dokonania nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.
Chodzi tu o długi niewymagalne w okresie przed ogłoszeniem upadłosci. Jak bowiem wiadomo z przepisów prawa upadłościowego, z dniem ogłoszenia upadłosci wierzytelności obciążające dłużnika stają się natychmiast wymagalne.
Ważne
Bezskuteczność odnosząca się tak do czynności nieodpłatnych i półdarmych, jak i do zabezpieczenia i zapłaty długu niewymagalnego, następuje ex lege. W rezultacie nie jest konieczne wydanie orzeczenia stwierdzającego tę okoliczność. W praktyce jednak może się zdarzyć, choć nie zawsze, że druga strona czynności neguje obowiązek zwrotu składnika majątkowego do masy upadłości pomimo żądania syndyka. Wówczas syndyk może w drodze powództwa dochodzić przekazania składnika majątkowego do masy upadłości. Powództwo składa się do sądu upadłościowego. Warto wiedzieć, że od 1.12.2021 r. sędzia-komisarz nie ma uprawnienia do wydawania postanowień o obowiązku przekazania składnika do masy upadłości przez drugą stronę czynności zdziałanej przez dłużnika. W przeszłości, po bezskutecznym wezwaniu syndyka, sędzia-komisarz wydawał tzw. tytuł wykonawczy bez klauzuli, na podstawie którego syndyk, przy pomocy komornika sądowego, mógł odebrać drugiej stronie bezskutecznej czynności przedmiot świadczenia. Obecnie, z uwagi na potrzebę ochrony praw osób kontraktujących z dłużnikiem, konieczne jest powództwo do sądu upadłościowego. Różnica polega na bardziej dogłębnym i rzetelnym postępowaniu dowodowym, w ramach którego druga strona czynności może dochodzić swych praw.
W postępowaniu upadłościowym istotną rolę odgrywa działalność sędziego-komisarza. Sędzia-komisarz jest tzw. sędzią samoistnym. Kieruje on tokiem postępowania, rozstrzyga o najważniejszych kwestiach, sprawuje nadzór nad syndykiem, dokonuje czynności orzeczniczych zarówno o charakterze merytorycznym, jak i formalnym.
Sędzia-komisarz jest władny uznać niektóre czynności dokonane na przedpolu upadłości za bezskuteczne względem masy upadłości, a więc względem wierzycieli upadłościowych. Tak jest m.in. z czynnościami prawnymi dokonanymi w okresie sześciu miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości z osobami bliskimi dla upadłego. Dotyczy to małżonka, krewnych i powinowatych w linii prostej, krewnych i powinowatych w linii bocznej do drugiego stopnia i innych osób wymienionych w art. 128 p.u.
Powołany przepis znajduje także zastosowanie do powiązań korporacyjnych, w szczególności jeżeli upadły jest członkiem zarządu, jedynym wspólnikiem lub akcjonariuszem spółki, na którą przenosi majątek, ewentualnie jeżeli upadły jest spółką handlową i przenosi majątek na inne osoby.
Ważne
Przed obowiązkiem przekazania majątku do masy upadłości na podstawie art. 128 p.u. można bronić się wykazując, że czynność prawna nie spowodowała pokrzywdzenia wierzycieli. Następuje to w ramach zażalenia wniesionego do sędziego-komisarza. Sędzia-komisarz przeprowadza wówczas postępowanie dowodowe w tej sprawie.
Na podstawie art. 128a p.u. bezskuteczny w stosunku do masy upadłości jest przelew wierzytelności przyszłej. Dotyczy to umów, w których upadły zbywa wierzytelność, niezależnie od typu przelewu. W praktyce spotyka się np. przelew tytułem zapłaty, przelew powierniczy czy faktoring.
Bezskuteczność na podstawie art. 128a p.u. zachodzi ipso iure. Należy podkreslić że przelew może być analizowany jako czynność fraudacyjna wtedy, gdy przenoszona wierzytelność powstanie po ogłoszeniu upadłości.
Ważne
O bezskuteczności nie może być mowy, jeżeli umowa przelewu wierzytelności została zawarta nie później niż sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w formie pisemnej z datą pewną. Data jest pewna nie tylko wtedy, gdy została poświadczona przez notariusza. Następuje to także przez każdą urzędową wzmiankę o dokonaniu danej czynności.
Stosownie do art. 129 p.u., jeżeli wynagrodzenie za pracę reprezentanta upadłego lub pracownika upadłego wykonującego zadania w zakresie zarządu przedsiębiorstwem lub wynagrodzenie osoby świadczącej usługi związane z zarządem lub nadzorem nad przedsiębiorstwem upadłego określone w umowie o pracę, umowie o świadczenie usług lub uchwale organu upadłego zawartej lub podjętej przed dniem ogłoszenia upadłości jest rażąco wyższe od przeciętnego wynagrodzenia za tego rodzaju pracę lub usługi i nie jest uzasadnione nakładem pracy, sędzia-komisarz z urzędu albo na wniosek syndyka uznaje, że określona część wynagrodzenia przypadająca za okres przed dniem ogłoszenia upadłości, nie dłuższy jednak niż sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości, chociażby wynagrodzenie zostało już wypłacone.
Sędzia-komisarz może uznać za bezskuteczne w całości lub części w stosunku do masy upadłości wynagrodzenie reprezentanta upadłego, pracownika upadłego wykonującego zadania w zakresie zarządu przedsiębiorstwem lub osoby świadczącej usługi związane z zarządem lub nadzorem nad przedsiębiorstwem upadłego przypadające za czas po dniu ogłoszenia upadłości, jeżeli ze względu na objęcie zarządu przez syndyka nie jest ono uzasadnione nakładem pracy.
W przypadku, o którym mowa, sędzia-komisarz określa podlegające zaspokojeniu z masy upadłości wynagrodzenie w wysokości odpowiedniej do pracy.
Ważne
Zasady powyższe stosuje się odpowiednio do świadczeń przysługujących w związku z rozwiązaniem stosunku pracy albo umowy o usługi związane z zarządem przedsiębiorstwem (takim świadczeniem jest odprawa), z tym że ograniczenie wysokości tych świadczeń następuje do wysokości określonych według zasad powszechnie obowiązujących, w szczególności zgodnie z ochronną funkcją prawa pracy.
Stosownie do art. 130 p.u., sędzia-komisarz na wniosek syndyka uzna za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości obciążenie majątku upadłego hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką morską, jeżeli upadły nie był dłużnikiem osobistym zabezpieczonego wierzyciela, a obciążenie to zostało ustanowione w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości i w związku z jego ustanowieniem upadły nie otrzymał żadnego świadczenia.
Reguły powyższe stosuje się odpowiednio, jeżeli obciążenie rzeczowe ustanowione zostało w zamian za świadczenie, które jest niewspółmiernie niskie do wartości udzielanego zabezpieczenia.
Ważne
Bez względu na wysokość świadczenia otrzymanego przez upadłego, sędzia-komisarz uzna za bezskuteczne obciążenia, jeżeli zabezpieczają one długi osób, o których mowa w art. 128 p.u. (m.in. osób bliskich dla upadłego), chyba że druga strona wykaże w zażaleniu, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli.
W świetle art. art. 130a p.u. sędzia-komisarz na wniosek syndyka uzna za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości w całości lub części kary umowne zastrzeżone na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane przez upadłego lub jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana. Na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje zażalenie.
Okoliczność polegająca na tym, że analizowana czynność prawna nie podpada pod żadną z powyższych regulacji, nie wyłącza powództwa ze skargi pauliańskiej (art. 527 i n. k.c. stosowane subsydiarnie na podstawie art. 131 p.u.). Z prawa zaskarżenia czynności prawnej syndyk korzysta wnosząc powództwo do sądu powszechnego. Skarga pauliańska ma na celu doprowadzenie do bezskuteczności względnej zdziałanej z pokrzywdzeniem wierzycieli czynności prawnej.
Uwaga
Powództwo można wytoczyć także przeciwko dalszemu nabywcy składnika majątkowego (przeciwko tzw. osobie czwartej).
Stan prawny: 7.3.2023 r.
Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.
Opodatkowanie darowizn nabytych w najbliższej rodzinie
2023-12-16 10:00
Dozwolona samopomoc przy naruszeniu posiadania
2023-07-21 11:10
3 pytania do prawnika: IMMISJE
2023-07-12 23:40
15 marca - Światowy Dzień Konsumenta
2023-03-15 15:00
8 pytań do prawnika: NAJEM OKAZJONALNY
2024-04-03 15:08
Klauzule inflacyjne w umowach mogą naruszać interes konsumentów
2022-11-25 19:30
Czy klauzule waloryzujące w umowach deweloperskich są dozwolone?
2023-01-05 20:00
