Gdy mobbing staje się przestępstwem

• Redakcja
• 2022-03-11 18:13
• Komentarze (0)

W aktualnym stanie prawnym mobbing nie stanowi przestępstwa. W przeszłości można było zaobserwować próby zaliczenia go przez ustawodawcę do kategorii czynów zabronionych w rozumieniu prawa karnego. Obecnie jednak zjawisko mobbingu może być analizowane przede wszystkim na gruncie prawa pracy, jako szczególnego rodzaju delikt. Czasami jednak nasilenie i rodzaj działań mobbera mogą stanowić asumpt do zakwalifikowania podejmowanych przezeń czynów do kategorii niektórych przestępstw.

Próby kryminalizacji mobbingu

W 2016 r. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego zajęła stanowisko przeciwko bezpośredniej kryminalizacji zachowań o charakterze mobbingu z takim zastrzeżeniem, że stanowisko to może ulec zmianie w przypadku otrzymania szczegółowych danych kryminologicznych. Jednym z walnych powodów takiego, a nie innego stanowiska było przyjęcie, że bezpośrednia kryminalizacja mobbingu mogłaby być w praktyce traktowana jako lex specialis wobec innych regulacji (niektóre postaci mobbingu mogą być podstawą odpowiedzialności karnej za niektóre typy czynów zabronionych) i jako taka mogłaby skutkować obniżeniem poziomu ochrony karnoprawnej ofiar szczególnie drastycznych przypadków mobbingu (zob. opinia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego w sprawie zasadności kryminalizacji mobbingu, dostępna w ramach Biuletynu Informacji Publicznej Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem http://bip.ms.gov.pl [dostęp: 20.11.2016 r.]).
Istnieją pewne podobieństwa pomiędzy mobbingiem a niektórymi czynami zabronionymi, takimi jak w szczególności znęcanie się czy stalking. W dalszej części artykułu obie te kwestie zostaną rozwinięte.

Stalking – strona przedmiotowa

W przypadku analizowania stalkingu jako przestępstwa wykazującego cechy podobne do zjawiska mobbingu ocenie można poddać takie kwestie jak: przedmiot zamachu (czy przedmiot ochrony), nękanie, powtarzalność zachowań, uporczywość.
Przestępstwo stalkingu zostało wprowadzone do Kodeksu karnego ustawą z 25.2.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny (Dz.U. Nr 72, poz. 381.). Artykuł 190a § 1 k.k. stanowi, że ten, kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W marcu 2020 r. ustawodawca zmodyfikował omawiany przepis przez wprowadzenie znamienia „poniżenia lub udręczenia”, a także przez podwyższenie górnej granicy zagrożenia karą pozbawienia wolności z 3 lat do 8.
Jako typowe przejawy stalkingu podaje się wysyłanie niechcianych wiadomości e-mailowych czy SMS-ów, nękanie telefonami, częste oczekiwanie na pokrzywdzonego przed wejściem do jego mieszkania oraz podążanie za pokrzywdzonym (zob. N. Kłączyńska, [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Warszawa 2014, s. 469).

Wspólny mianownik mobbingu i stalkingu

Wspólnym mianownikiem stalkingu i mobbingu jest pogorszenie się zwłaszcza psychicznego stanu zdrowia osoby pokrzywdzonej. Z punktu widzenia treści czynu stalker dokonuje zamachu na dobro osobiste w postaci prawa do prywatności (konsekwencją zachowania się stalkera ma być spowodowanie u pokrzywdzonego uzasadnionego poczucia zagrożenia lub poczucia istotnego naruszenia jego prywatności). Stąd też osobie pokrzywdzonej przysługuje (jak w przypadku mobbingu) prawo do wystąpienia z odpowiednimi żądaniami według unormowań cywilnych.
W użytym w ramach art. 190a § 1 k.k. pojęciu nękania mieści się powtarzalność zachowań sprawcy. Do wypełnienia tego znamienia nie wystarczy jednorazowe zachowanie sprawcy (zob. wyrok SO w Szczecinie z 4.3.2013 r., IV Ka 1795/12, http://orzeczenia.ms.gov.pl). By dane zachowanie mogło być uznane za stalking, nękanie przez sprawcę musi być także uporczywe. Musi zatem polegać na nieustannym oraz istotnym naruszaniu prywatności innej osoby oraz na wzbudzeniu w pokrzywdzonym uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia. Ustawodawca nie wymaga przy tym, aby zachowanie stalkera niosło ze sobą element agresji (zob. postanowienie SN z 12.12.2013 r., III KK 417/13, http://www.sn.pl.). O uporczywym zachowaniu się sprawcy świadczyć będzie z jednej strony jego szczególne nastawienie psychiczne, wyrażające się w nieustępliwości nękania, tj. trwaniu w swego rodzaju uporze, mimo próśb i upomnień pochodzących od pokrzywdzonego lub innych osób o zaprzestanie przedmiotowych zachowań, z drugiej natomiast strony - dłuższy upływ czasu, przez który sprawca zachowanie te podejmuje (zob. wyrok SA we Wrocławiu z 19.2.2014 r., II AKa 18/14, http://orzeczenia.ms.gov.pl).
W literaturze przedmiotu podkreślono, że stalkerzy, podobnie jak mobberzy, odczuwają potrzebę dominowania nad ofiarą, a także jej kontrolowania i zastraszania. Jej lęk i bezsilność daje sprawcy poczucie władzy. Zarówno mobbing, jak i stalking wiążą się, w większości przypadków, z poważnym zaburzeniem komunikacji międzyludzkich. Są wykrzywionym sposobem realizacji tej komunikacji w celu zaspokojenia dążeń tylko jednej osoby przy nieuwzględnieniu oczekiwań i godności drugiej osoby (zob. J. Marciniak, Mobbing, dyskryminacja, molestowanie. Przeciwdziałanie w praktyce, Warszawa 2015, s. 39-40).  

Gdy mobbing przeobraża się w stalking

Na czym zasadniczo polega różnica pomiędzy mobbingiem a stalkingiem? Otóż przede wszystkim na natężeniu negatywnych działań sprawcy, przy czym niechlubną przewagę ma w tej mierze stalking. Mobbing sam w sobie stanowi zjawisko charakterystyczne dla miejsca pracy. Przejawem jego stosowania jest np. ciągłe przerywanie wypowiedzi, reagowanie krzykiem, nieustająca krytyka pracownika, jego powtarzające się ośmieszanie, powierzanie uwłaczających prac itd. (szerzej zob. R. Terlecki, N. Szok, Prawo pracy w praktyce, Warszawa 2021, s. 360 i podane tam źródła). Zachowania mobbera i stalkera są więc bardzo podobne. W przypadku jednak, gdy mobbing w swoisty sposób wychodzi poza ramy zatrudnienia, wkraczając w życie osobiste osoby nękanej, wówczas rozważać można zastosowanie regulacji stanowiących o stalkingu. Warto dodatkowo wspomnieć, że stalker zwykle zwraca się przeciwko swojej ofierze stawiając sobie za cel wyrządzenie jej krzywdy, podczas gdy dla mobbera wyrządzenie takiej krzywdy nie musi być celem. Jak czytamy w art. 94(3) k.p., „mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników”. Zwłaszcza wyrażenie „powodujące lub mające na celu” świadczy o tym, że sprawca mobbingu nie musi obejmować zamiarem poniżenia pracownika, jego ośmieszenia, wyeliminowania czy odizolowania go od reszty pracowników. Oczywistym jest, że mobbing najczęściej powoduje takie właśnie skutki, stąd jest zjawiskiem niebezpiecznym, które zawsze zasługuje na napiętnowanie. Wobec pracownika stosującego mobbing można zastosować przepisy o tzw. dyscyplinarnym zwolnieniu z pracy.
Zarówno skutki stalkingu, jak i mobbingu, mogą być naprawiane za pomocą środków cywilnoprawnych. Sprawca stalkingu podlega karze pozbawienia wolności, ale przy skazaniu sąd może orzec zadośćuczynienie pieniężne na rzecz ofiary stalkingu. Obowiązek zapłaty spoczywa wówczas na sprawcy. Ofierze mobbingu przysługuje natomiast zadośćuczynienie pieniężne oraz odszkodowanie na zasadach wyrażonych w Kodeksie pracy. Roszczenia te pracownikowi przysługują wobec pracodawcy, gdzie mają zastosowanie przychylniejsze pracownikowi reguły dowodowe. Nie oznacza to, że ofierze mobbingu nie przysługuje prawo domagania się odszkodowania i zadośćuczynienia także bezpośrednio od mobbera, na zasadach ogólnych.  

Mobbing a przestępstwo znęcania się

Zestawienie problematyki mobbingu i przestępstwa znęcania stanowi interesujące pole do analizy z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, następuje tu zderzenie odmiennych podstaw prawnych (mobbing rozpatrywany jest na gruncie prawa pracy oraz prawa cywilnego, zaś karalność znęcania się wynika z Kodeksu karnego). Po drugie, znamiona opisowe obu omawianych zachowań pokrywają się częściowo. Oznacza to, że podciągnięcie konkretnego stanu faktycznego pod konkretną normę prawną (wynikającą albo z art. 94(3) k.p., albo z art. 207 k.k.) zależy od rodzaju i stopnia nasilenia zachowania sprawcy.
Powyższe wywody znajdują poparcie w piśmiennictwie. Zauważono tam bowiem, że zjawisko mobbingu i przestępstwo znęcania się zawierają wspólne elementy wymagające dokładnej analizy w procesie stosowania prawa. Unormowanie mobbingu w przepisach Kodeksu pracy rozszerza zakres ochrony osób pozostających w stałych lub przemijających stosunkach zależności w miejscu pracy, zwiększając jednocześnie instrumentarium dochodzenia praw w sytuacji ich naruszenia (zob. A. Grządkowski, Mobbing a znęcanie się, „Prokuratura i Prawo” 2011, Nr 12, s. 85).
Należy też podkreślić odmienną kwalifikację prawną obu czynów. Znęcanie się jest przestępstwem publicznoskargowym (zgodnie z zasadą działania organów procesowych z urzędu opisaną w art. 9 k.p.k.). Oznacza to, że jest ścigane z urzędu przez odpowiednie organy państwowe jak Prokuratura czy Policja. Mobbing analizowany w czystej postaci natomiast stanowi swoisty delikt prawa pracy. Jest zjawiskiem, którego skutki mają charakter cywilny.

Znęcanie się jako przestępstwo wieloczynowe

Przestępstwo znęcania się określone w art. 207 § 1 k.k. charakteryzuje się tzw. prawną jednością czynu. W świetle tej zasady wielokrotność powtarzających się zachowań przestępczych, nawet gdy są one skierowane przeciwko różnym dobrom, stanowi jedno przestępstwo wieloczynowe (zob. postępowanie SN z 31.3.2015 r., I KZP 1/15, http://www.sn.pl). Sprawca znęcania się swym rozciągniętym w czasie zachowaniem wypełnia znamiona innych czynów opisanych choćby w art. 189 k.k., art. 190 k.k. i art. 191 k.k. Jest to pomijalny zbieg przepisów. Przepisów pozostających w zbiegu pomijalnym w opisywanym przypadku nie stosuje się z uwagi na zasadę konsumpcji (lex consumens derogat legi consumptae).
W przypadku natomiast spowodowania przez sprawcę w sposób umyślny skutków objętych znamionami uszkodzeń ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art. 156 § 1 k.k. lub art. 157 § 1 k.k. wystąpi rzeczywisty zbieg przepisów, gdyż zasada konsumpcji nie rozciąga się na przepisy dotyczące czynów zagrożonych sankcją surowszą niż lex consumens (zob. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 512).

Mobbing a znęcanie się - zakresy zastosowania przepisów

Faktem jest, że za dobro głównie chronione w ramach art 207 k.k. uznaje się rodzinę. W tej części jednak, w której mowa w nim o znęcaniu się „nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności” chronione jest także dobro osób pozostających w stosunku pracy lub innym stosunku prawnym, ponieważ ustawa nie uzależnia możliwości zastosowania tego przepisu od zawarcia przez pokrzywdzonego umowy o pracę. W tej mierze zakresy zastosowania przepisów o przestępstwie znęcania się oraz przepisów o mobbingu krzyżują się. Nie jest prawnie zabronione jednoczesne dochodzenie przez ofiarę znęcania się roszczeń wobec pracodawcy z tytułu dopuszczania się przez niego mobbingu, względnie z tytułu nie zrealizowania obowiązku ochrony pracownika przed jego stosowaniem przez osoby trzecie i wszczęcie postępowania karnego z powodu zrealizowania przez sprawcę znamion czynu opisanego w art. 207 § 1 k.k.
W myśl art. 207 § 1 k.k. zabronione jest pod groźbą kary pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 fizyczne lub psychiczne znęcanie się nad osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy. Jest to typ podstawowy przestępstwa, który eksponuje zewnętrzne zachowanie się sprawcy jako zachowanie o podłożu nie tylko psychicznym (podobieństwo do mobbingu), ale – co ważniejsze – także fizycznym. To przemawia za przyjęciem, że wtedy, gdy pracodawca (albo osoba trzecia) stosuje przemoc fizyczną, stan faktyczny będzie kwalifikowany również na podstawie przepisów prawa karnego.
W ramach art. 207 § 2 i 3 k.k. prawodawca wyodrębnia typy kwalifikowane. Jeżeli czyn połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (zob. art. 207 § 2 k.k.). Z kolei art. 207 § 3 k.k. określa przestępstwo kwalifikowane przez następstwo. Jeżeli następstwem znęcania się jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Jako przykłady fizycznego znęcania podaje się m.in. przypadki bicia, kopania, duszenia, popychania, targania za włosy, wykręcania rąk, rzucania o ścianę lub podłogę, wiązania rąk lub nóg, wystawiania na wielkie zimno lub wielkie ciepło, zamykania w ciemnym lub ciasnym pomieszczeniu, opluwania, zmuszania do wykonywania upokarzających czynności, przypalania papierosem (przykłady na podstawie A. Grządkowski, Mobbing …, op. cit., s. 72).

Mobbing a znęcanie się - kompensata krzywdy

Kompensaty doznanej w wyniku znęcania się krzywdy można dochodzić na podstawie przepisów art. 445 k.c. oraz art. 448 k.c. To jednak nie wyczerpuje możliwości prawnych ofiary, gdyż – na mocy art. 46 k.k. - w razie skazania sprawcy sąd może orzec obowiązek zapłaty odszkodowania lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Ofierze mobbingu przysługuje natomiast zadośćuczynienie pieniężne oraz odszkodowanie na zasadach wyrażonych w Kodeksie pracy. Roszczenia te pracownikowi przysługują wobec pracodawcy, gdzie mają zastosowanie przychylniejsze pracownikowi reguły dowodowe. Oczywiście, jak wspomniano wyżej, nie oznacza to, że ofierze mobbingu nie przysługuje prawo domagania się odszkodowania i zadośćuczynienia także bezpośrednio od mobbera, na zasadach ogólnych.

Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.