Jak modyfikować postanowienia umowy?

Prawidłowe skonstruowanie aneksu do umowy często wymaga doświadczenia i znajomości przepisów prawnych zarówno ogólnej rangi, jak i dotyczących natury konkretnego typu stosunku prawnego. W niniejszym artykule dostarczamy najważniejszych informacji w tym zakresie.Â

Czym jest zmiana umowy?

Zmieniając umowę strony modyfikują jej konkretne postanowienia. Modyfikacja może dotyczyć postanowień mniej albo bardziej istotnych dla uprawnień i obowiązków stron. Przykładowo, jeżeli modyfikowana jest wysokość kary umownej przewidzianej przez strony w danych okolicznościach, wówczas mamy do czynienia ze zmianą podmiotowo istotnego składnika czynności prawnej, a więc takiego postanowienia umowy, które zasadniczo nie godzi w istotę stosunku prawnego. Jeżeli jednak wolą stron jest zmiana dotycząca postanowienia przedmiotowo istotnego, może to wywołać daleko idące skutki prawne, do których należy np. odnowienie (novatio) polegające na umorzeniu dotychczasowego zobowiązania przez zastąpienie go innym, na mocy wzajemnego porozumienia stron. Zmiana umowy może też wykraczać poza ramy swobody umów i być dotknięta sankcją nieważności. Wówczas istotnym zagadnieniem jest oddzielenie pierwotnie zawartej umowy od jej aneksu. Wydaje się, że w takim przypadku nieważność należy analizować jako skutek dotyczący aneksu, a nie umowy poddawanej modyfikacji. Przemawia za tym właściwość aneksu, który stanowi odrębny od zmienianej umowy kontrakt.

Ramy swobody umów

Zmodyfikować można każdą umowę, o ile wprowadzana do niej zmiana nie wykracza poza ramy swobody umów (art. 353[1] k.c.). Co to oznacza? Otóż zgodnie z art. 353(1) k.c., który statuuje zasadę swobody umów, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Podkreślenia wymaga to, że każde porozumienie stron umowy o zmianie jej postanowień również stanowi umowę. W ten sposób strony umowy zawierają umowę o jej zmianie. W takim przypadku ważne jest to, aby wprowadzana do wcześniej zawartej umowy modyfikacja mieściła się w ramach określonych w art. 353(1) k.c. Na skutek zmiany umowy nie może więc dojść do sytuacji, w której modyfikowana umowa zostaje zniekształcona w sposób uzasadniający wykroczenie poza ramy natury danego stosunku prawnego, względnie poza ramy wyznaczone przez obowiązujące przepisy prawne lub zasady współżycia społecznego. Poniżej znajdują się przykłady umów wadliwych z punktu widzenia omawianego przepisu.

Sprzeczność z naturą stosunku prawnego
Natura stosunku prawnego wyraża sens jego powstania, co jest dobrze dostrzegalne w przypadku umów nazwanych (np. w umowie sprzedaży sprzedający dąży do uzyskania ekwiwalentu majątkowego sprzedawanej rzeczy lub prawa, natomiast w interesie kupującego jest uzyskanie tej rzeczy lub prawa na własny użytek). W umowach nienazwanych natomiast należy każdorazowo badać sens ich zawarcia oraz interesy poszczególnych stron, które powinny być możliwe do zrealizowania.

Umowa sprzeciwiająca się naturze stosunku prawnego to np. umowa zawierająca zapisy dotyczące ustalania i „rat kapitałowo – odsetkowych” poprzez jednostronne przeliczenie kwot wyrażonych w CHF na złoty według kursu kupna lub sprzedaży ustalanego w tabeli kursowej banku. Taka umowa narusza art. 353(1) k.c. Uderza bowiem w naturę stosunku obligacyjnego opartego na zasadzie konsensualności, wykluczającą nadanie wyłącznie jednej ze stron uprawnienia do określenia wysokości świadczeń (por. wyr. SA w Warszawie z 14.7.2022 r., V ACa 847/21, http://orzeczenia.waw.sa.gov.pl).

Sprzeczność z ustawą
Warunek sprzeczności z ustawą zostaje spełniony, gdy postanowienie umowy nie daje się pogodzić z obowiązującym przepisem prawa. Sprzeczna z ustawa jest np. umowa zawierająca klauzule abuzywne (niedozwolone). Jeżeli abuzywność dotyczy postanowień przedmiotowo istotnych (essentialia negotii) nieważnością dotknięta jest cała umowa ex tunc (od początku).
Przykładowo, w umowach kredytowych ogólnikowe oświadczenie, że kredytobiorca został pouczony o tym, że z zaciąganym kredytem wiąże się ryzyko wynikające ze zmienności kursu waluty oraz zmiany wysokości spreadu walutowego, połączone z jego oświadczeniem, że przyjmuje on i akceptuje to ryzyko, bez wskazania dalszych informacji pozwalających na ustalenie skali tego ryzyka i bez wskazania na rzeczywiste dane o zmienności kursów waluty waloryzacji w stosunku do złotego polskiego, nosi znamiona abuzywności w rozumieniu art. 385(1) § 1 k.c. (por. wyr. SA w Warszawie z 29.6.2022 r., V ACa 735/21, http://orzeczenia.waw.sa.gov.pl).

Katalog przypadków sprzeczności z ustawą jest bardzo szeroki. Częstym błędem przy modyfikowaniu umowy jest wprowadzenie do niej obowiązku niemożliwego do spełnienia z różnych względów. Nie chodzi wyłącznie o przypadki oczywiste, typu „zobowiązanie do zbudowania schodów do nieba”. Nie można np. ustalić w umowie pożyczki terminu jej zwrotu, który jest wcześniejszy niż dzień zawarcia aneksu, gdyż zadośćuczynienie tak ustalonemu terminowi jest niemożliwe. Taka zmiana byłaby nieważna z mocy samego prawa na podstawie art. 387 § 1 k.c.

Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego
Zasady współżycia społecznego należą do kategorii klauzul generalnych odsyłających do zbioru zasad pozaprawnych, które powinny być uwzględniane w procesie stosowania prawa.

W odniesieniu do sprzeczności z zasadami współżycia społecznego posłużyć się można przykładem wadliwej umowy o pracę. Każde postanowienie umowy o pracę, zmierzające do wyłudzenia świadczeń z ubezpieczenia społecznego, ocenia się jako nieważne wobec istnienia zamiaru obejścia prawa albo przez swą sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, wyrażającą się niegodziwością celu albo zderzeniem się z prawem innych ubezpieczonych (zob. post. SN z 12.1.2022 r., II USK 557/21, http://www.sn.pl).

Zawierając aneks do umowy powinniśmy zatem zwrócić uwagę na to, w jakim kierunku zmierzać będzie treść modyfikowanego stosunku prawnego. Aneks nie może doprowadzić do wykroczenia poza ramy swobody umów.

Problem wykładni umowy

W przypadku wadliwości aneksu, ustalenie rzeczywistego zamiaru stron może okazać się bardzo trudne, podobnie jak w przypadku wadliwości samej umowy. Dotyczy to zwłaszcza przypadków, gdy wola stron w istotny sposób różni się od brzmienia postanowień aneksu. W tego typu sytuacji mówimy o nieprawidłowości w ujawnieniu aktów woli przez strony umowy zmieniającej, a więc niezgodności pomiędzy zamiarem stron, a dosłownym brzmieniem aneksu. Sytuacje tego typu wymagają wykładni, której nierzadko dokonuje sąd, w warunkach zawisłego sporu. W tej mierze warto przywołać art. 65 § 2 k.c., w świetle którego w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Jeżeli więc strony zmierzają do tego samego celu, niewielkie usterki aneksu do umowy nie powinny przysparzać daleko idących kłopotów, gdyż strony rozumieją swe wzajemne intencje. Nie oznacza to jednak, że brzmienie aneksu nie jest istotne. Jest ono bowiem bardzo istotne w przypadku rozbieżności stanowisk co do wzajemnych uprawnień i obowiązków stron. Ponadto aneks skonstruowany w zgodzie z przepisami prawa oraz zasadami języka jest zrozumiały dla stron i nie pozostawia pola do nadużyć.

Jak modyfikować umowę?

Prawidłowo sporządzony aneks do umowy musi szczególnie respektować wymogi z art. 353(1) k.c., jak też unormowania dotyczące formy czynności prawnej. Uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia (art. 77 § 1 k.c.).

Niektóre umowy można zawrzeć wyłącznie w formie szczególnej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), inne powinny zostać zawarte w formie szczególnej ad eventum (dla wywołania określonych skutków prawnych). Czasami strony umowy zawartej w zwykłej formie pisemnej postanawiają, że wszelkie aneksy do niej także powinny mieć formę pisemną pod rygorem nieważności (zob. art. 76 k.c.). Wówczas zawarcie aneksu w formie ustanej lub dorozumianej nie doprowadzą do zmiany stosunku prawnego, gdyż są to formy mniej solenne.

W piśmiennictwie prawniczym podniesiono na przykładzie umowy wydawniczej, że strony mogą skorzystać z jednego z dwóch sposobów zmiany brzmienia wiążącej je umowy. Po pierwsze, mogą one zawrzeć aneks do umowy, w którym odniosą się do swych wzajemnych praw i obowiązków na przyszłość, począwszy od dnia zawarcia aneksu. W takim przypadku zawarty aneks niejako w domyśle deroguje na przyszłość postanowienia umowne z nim sprzeczne. Druga metoda zmiany postanowień umowy czerpie z dorobku zasad techniki prawodawczej, a konkretnie – sposobu nowelizowania aktów normatywnych. Rozwiązanie to bezpośrednio ingeruje w pierwotne brzmienie umowy, zmieniając jej postanowienia tak, jak ustawa nowelizująca zmienia brzmienie ustawy nowelizowanej, z tą jednak odrębnością, że o ile prawo – co do zasady – nie działa wstecz, o tyle w jednostkowych stosunkach prawnych, funkcjonujących na gruncie cywilistycznego sposobu unormowania, w warunkach równości stron i swobody kontraktowania, to strony decydują o momencie obowiązywania zmienionych wzajemnych praw i obowiązków. Dodać warto, że ostatni z wymienionych sposobów modyfikowania umowy wymaga daleko idące ostrożności, gdyż nie zawsze istnieje możliwość skutecznej ingerencji w stosunek prawny ze skutkiem ex tunc (szerzej zob. R. Terlecki, Zmiana umowy ze skutkiem ex tunc i ex nunc na przykładzie umowy o stworzenie utworu, MoP 2022, Nr 16, s. 859-861).

_____________________________________

Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło. Wykorzystywanie zawartości serwisu internetowego PlanetaPrawo.pl jako danych treningowych AI jest zabronione.

PlanetaPrawo.pl - przepisy, praktyczne komentarze, orzecznictwo, marketing prawniczy

Odwiedź nasz Sklep, polub nas na Facebooku, obserwuj nas na Twitterze