Jak odrzucić spadek?

Źródło grafiki: https://pixabay.com

• Redakcja
• 2022-03-11 19:43
• Komentarze (0)

Czasami czysta wartość spadku jest znikoma albo ujemna z powodu przewagi pasywów spadku nad jego aktywami. W takim przypadku powstaje pytanie o zasadność przyjęcia spadku, który w zasadniczej części składa się z długów. Spadek można odrzucić według określonych prawem reguł.

Trzy drogi

Jak można postąpić w przypadku powołania do dziedziczenia? W momencie powzięcia wiadomości o tytule swego powołania do spadku spadkobierca ma trzy możliwości. Może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić.

Istota odrzucenia spadku

Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Nie nabywa on żadnych aktywów, nie ponosi odpowiedzialności z żadne długi należące do spadku.
Odrzucić można spadek przypadający zarówno z tytułu ustawy, jak i testamentu. W przypadku częściowego rozrządzenia spadkiem w formie testamentu, spadkobierca testamentowy może go odrzucić i przyjąć spadek przypadający mu na podstawie ustawy oraz odwrotnie – przyjąć spadek przypadający mu z testamentu, a odrzucić spadek przypadający mu na podstawie ustawy. Może też przyjąć albo odrzucić zarówno spadek przypadający mu z testamentu, jak i z ustawy.
Jeżeli testament obejmuje całość spadku, a w razie odrzucenia spadku testamentowego spadkobierca byłby i tak powołany do spadku na mocy ustawy, może on spadek przypadający mu z testamentu odrzucić, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy. W takim przypadku spadkobierca powinien oświadczyć, czy przyjmuje spadek wprost, czy z dobrodziejstwem inwentarza.

Metody odrzucenia spadku

Aby odrzucić spadek, potrzebne jest złożenie oświadczenia woli. Oświadczenie składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Jeżeli oświadczenie ma zostać złożone przez pełnomocnika, pełnomocnictwo powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.
Za odebranie przez sąd oświadczenia o odrzuceniu spadku pobiera się opłatę stałą w wysokości 100 zł. Maksymalna stawka za sporządzenie aktu notarialnego obejmującego oświadczenie  o odrzuceniu spadku wynosi 50 zł.  

Termin złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w zawitym terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Z art. 1015 § 1 k.c. wynika, że, po pierwsze, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może zostać złożone antycypująco, tj. jeszcze przed otwarciem spadku (przed śmiercią spadkodawcy), gdyż dopiero wtedy można mówić o tytule powołania do spadku. Po drugie natomiast – termin do złożenia odpowiedniego oświadczenia rozpoczyna swój bieg od momentu powzięcia przez powołanego do spadku informacji na ten temat. W judykaturze podnosi się, że złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosunku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 k.c., jest bezskuteczne (uchwała SN z 19.10.2018 r., III CZP 36/18, http://www.sn.pl). Brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Co istotne, jeżeli oświadczenie to ma zostać złożone przed sądem, wystarczające dla zachowania terminu jest wyrażenie jedynie woli co do zamiaru złożenia tego oświadczenia (postanowienie SN z 26.5.2021 r., I NSNc 76/21, http://www.sn.pl).
Brak oświadczenia o odrzuceniu spadku może być interesujący dla wierzyciela spadkodawcy. Zalicza się go do kręgu osób mających interes w stwierdzeniu nabycia spadku, gdyż w ten sposób zostaje dochodzi do oznaczenia dłużnik, od którego wierzyciel ten może domagać się spełnienia świadczenia. Wierzyciel może zatem złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku przez sąd na rzecz spadkobiercy-dłużnika i powołać się na okoliczność, że minął dla niego termin do odrzucenia spadku (zob. wyrok SN z 3.8.2021 r., I NSNc 24/20, http://www.sn.pl i powołaną tam literaturę).
Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy. W takim przypadku następuje więc de facto automatyczne przedłużenie terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Odrzucenie udziału spadkowego przypadającego z tytułu podstawienia lub przyrostu

Podstawienie polega na tym, że spadkodawca powołuje w testamencie spadkodawcę na wypadek, gdyby spadkodawca powołany w pierwszej kolejności (jako spadkodawca ustawowy albo testamentowy) nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą.
Odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. Możliwe jest zatem jednoczesne przyjęcie spadku z tytułu powołania w testamencie i odrzucenie spadku przysługującego w ramach podstawienia z tego samego testamentu.
Spadkobierca może również odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Przyrost jest instytucją prawną znajdującą zastosowanie w przypadku spadkobrania testamentowego i polega na przejęciu przez pozostałych spadkobierców testamentowych tej części całego spadku, której nie przyjął któryś z powołanych spadkobierców. Wówczas przypadający jemu spadek zostaje rozdzielony pomiędzy pozostałych powołanych do spadku. Część przypadająca na podstawie przyrostu jest rozdzielana pomiędzy spadkobierców w stosunku do przypadających im udziałów, co nie zawsze będzie oznaczać podział w równych częściach.
Poza opisanymi powyżej przypadkami spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić. Nawet w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza przyjęcie to dotyczy całości spadku (udziału w spadku), z tym że odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadku ograniczona jest do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Natomiast przyjęcie wywołuje skutek wobec całości spadku (udziału w spadku). Podobnie jest w przypadku odrzucenia spadku – nie można odrzucić spadku z jednego tytułu z oznaczeniem przedmiotów majątkowych, których odrzucenie to nie dotyczy.

Warunek i termin

Oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne. Ustawodawca definiuje warunek stanowiąc, że powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależnić od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Nie można więc uzależnić odrzucenia spadku od wystąpienia w przyszłości zdarzeń, co do których nie wiadomo, czy nastąpią. Wiąże się to z koniecznością zachowania pewności prawnorzeczowego statusu spadku oraz sytuacji prawnej wszystkich pozostałych spadkobierców.
Termin natomiast może być początkowy albo końcowy. Trudno wyobrazić sobie odrzucenie spadku ze wskazaniem terminu początkowego, od którego ma ono zastosowanie. Tym bardziej kuriozalne byłoby odrzucenie spadku z terminem końcowym. Takie sytuacje są niedopuszczalne i jako takie nie wywołują skutku prawnego jako nieważne.

Uchylenie się od skutków oświadczenia o odrzuceniu spadku

Co do zasady oświadczenie o odrzuceniu spadku nie może zostać odwołane. Jeżeli jednak zostało ono złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Z punktu widzenia decyzji o odrzuceniu spadku istotna może być wiedza o całości długów spadkowych i ich rozmiarach. Niepełna wiedza w tym zakresie może doprowadzić do powołania się na błąd w razie późniejszego ujawnienia się długów, o których istnieniu spadkobierca nie wiedział. Błąd powinien być istotny, a więc prawnie relewantny, jak wskazuje art. 84 § 2 k.c. W orzecznictwie przyjmuje się - z odwołaniem do istoty błędu prawnie doniosłego oraz potrzeby ochrony bezpieczeństwa prawnego osób trzecich (wierzycieli spadku, innych spadkobierców) - że o prawnie relewantnym błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy w jego ustalaniu (postanowienie SN z 26.11.2019 r., IV CSK 398/18, http://www.sn.pl).
Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu.
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.

Bezskuteczność odrzucenia spadku

Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z jego wierzycieli osobistych, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Odwołanie się przez ustawodawcę do przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika przesądza, że w tym przypadku chodzi o bezskuteczność względną (zob. art. 527 k.c.). Wywołuje ona skutki prawne jedynie w odniesieniu do wierzyciela, który zaskarżył odrzucenie spadku. Nie prowadzi to do zmiany porządku dziedziczenia, lecz umożliwia wierzycielowi skierowanie egzekucji przeciwko przedmiotom majątkowym, które przypadły osobie, która doszła do dziedziczenia na miejsce odrzucającego spadek. Z tego powodu powództwo wierzyciela powinno zostać wytoczone właśnie przeciwko wtórnemu spadkobiercy.
Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.

Stan prawny: 3.12.2021 r.

Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.