Jaki wpływ na zachowek mają darowizny uczynione przez spadkodawcę?

Redakcja
2023-09-04 11:00
Komentarze (0)

Przepisy prawa spadkowego chronią uprawnionych do zachowku w przypadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia.Â

Zachowek jako instytucja prawna

Zachowek stanowi część wartości udziału spadkowego, który przypadłby określonemu spadkobiercy dziedziczącemu ustawowo (zob. N. Szok, Prawo spadkowe. Teoria. Orzecznictwo. Kazusy, Warszawa 2018, s. 148 i n.). Definicja legalna zachowku znajduje się w art. 991 § 1 k.c. Stosownie do tego przepisu, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego
Uprawnienie do zachowku jest zagwarantowane przez prawo spadkowe, którego uprawniony nie może być pozbawiony przez spadkodawcę, z wyjątkiem sytuacji kiedy występują przesłanki do wydziedziczenia (art. 1008 k.c.). Sens instytucji zachowku polega więc na ustawowym zagwarantowaniu osobie uprawnionej uzyskania określonej korzyści majątkowej ze spadku, niezależnie od woli spadkodawcy, a zatem nawet, gdy spadkodawca poprzez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny faktycznie doprowadził do pozbawienia uprawnionego do zachowku tych korzyści majątkowych (tak wyr. SN z 25.4.2017 r., V CSK 367/16, Legalis).

Mechanizm uzyskania zachowku polega na tym, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Zachowek - procedura obliczenia

Podstawą obliczenia zachowku jest ustalenie udziału spadkowego, obliczanego wedle zasad dziedziczenia ustawowego zawartych w przepisach art. 931 i n. k.c. (zob. N. Szok, Prawo…, s. 159. Zob. także powołane tam orzecznictwo). Należy więc ustalić udział, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym przy operacji tej, zgodnie z art. 992 k.c., uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Ustalony w ten sposób udział mnoży się, stosownie do art. 991 § 1 k.c., przez 2/3 albo przez 1/2, w zalezności od konkretnego przypadku. Otrzymany wynik stanowi udział spadkowy będący podstawą do obliczenia zachowku. Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku. Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartość spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Wartość przedmiotu darowizny na potrzeby doliczenia oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Obliczanie zachowku zamyka operacja mnożenia substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Jej wynik wyraża wysokość należnego zachowku (szerzej zob. wyr. SN z 13.2.2004 r., II CK 444/02, Legalis i powołane tam orzecznictwo).

Doliczenie darowizn do spadku jest sytuacją korzystną z punktu widzenia uprawnionego do zachowku, niekorzystną zaś z punktu widzenia zobowiązanego do jego zapłaty, albowiem stanowi czynnik zwiększający wierzytelność przysługującą uprawnionemu do zachowku.

Jakie darowizny dolicza się przy obliczaniu zachowku?

Odpowiedzi na to pytanie należy poszukiwać w art. 994 k.c. W ramach art. 994 k.c. ustawodawca zawarł katalog darowizn, które nie podlegają doliczeniu do spadku. A contrario więc darowizny pozostające poza tym negatywnym katalogiem podlegają doliczeniu do spadku. Zgodnie z art. 994 § 1 k.c., przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Z art. 994 § 1 k.c. wynika explicite m.in. to, że darowizny na rzecz osób będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku podlegają doliczeniu do spadku niezależnie od tego, kiedy zostały uczynione.

Powyższe zapatrywanie potwierdzono w doktrynie i orzecznictwie sądowym. Przyjmuje się bowiem, że darowizny uczynione spadkobiercom lub osobom uprawnionym do zachowku dolicza się bez względu na to, kiedy zostały dokonane (szerzej zob. A. Doliwa, Komentarz do art. 994 Kodeksu cywilnego, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz pod redakcją M. Załuckiego, Warszawa 2023, Legalis [dostęp: 1.9.2023 r.]. Zob. także wyr. SN z 6.2.2014 r. I CSK 252/13, Legalis oraz wyr. SA w Warszawie z 3.8.2016 r., VI ACa 868/15, Legalis).

Z orzecznictwa sądów powszechnych
Darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami podlegają doliczeniu do spadku (art. 994 § 1 k.c.), choćby zostały poczynione dawniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku. Niemożność doliczania do spadku po upływie dziesięciu lat licząc wstecz od śmierci spadkodawcy dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, niebędących ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku (tak wyr. SO w Łomży z 3.2.2020 r., I C 207/18, Legalis).

Warto pamiętać, że na mocy art. 994 § 2 k.c. przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Natomiast przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa, o czym czytamy w paragrafie trzecim.

Ustalenie wartości darowizny

W świetle art. 995 § 1 k.c. wartość przedmiotu darowizny uczynionej przez spadkodawcę oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Najczęściej decydujące znaczenie przypisuje się temu, co rzeczywiście obdarowany otrzymał. Niekiedy jednak reguła ta podlega modyfikacji. Dotyczyć to może choćby sytuacji, w której przedmiotem darowizny jest nieruchomość (gdy jej wartość wykazuje tendencję wzrostową). Oczywiście możliwa jest tez sytuacja odwrotna, co ma znaczenie niejednokrotnie w przypadku rzeczy ruchomych, tracących na wartości z czasem. Dodać też trzeba, że istotne znaczenie na gruncie ustalania wartości darowizny ma jej stan techniczny oraz prawny, przy czym chodzi o stan „z chwili dokonania darowizny” jak chce ustawodawca. Jedynie wycena podlega ustaleniu w świetle warunków obowiązujących w chwili ustalania zachowku.

Z orzecznictwa sądów powszechnych
Ceny nieruchomości kształtują warunki zaistniałe na rynku (w tym podaż i popyt) i żadna ze stron nie ma na nie wpływu. Nie może być tak, że różnice w wysokości ceny nieruchomości zaistniałe pomiędzy datą otwarcia spadku, a datą orzekania w sprawie o zachowek, w sytuacji gdy nieruchomość została zbyta przez spadkobiercę za cenę rynkową (a nie miał on żadnego obowiązku powstrzymywania się z jej zbyciem) będą obciążać bądź wyłącznie spadkobiercę – w sytuacji, gdy nastąpił wzrost cen nieruchomości, bądź wyłącznie uprawnionego do zachowku – sytuacji, gdy ceny te spadły. W wypadku sprzedaży nieruchomości, czy też jej wywłaszczenia należy przyjąć, iż wartość rynkową nieruchomości stanowi cena uzyskana za nią przez spadkobiercę (zob. wyr. SA w Warszawie z 11.6.2021 r., VI ACa 253/20, Legalis).

__________________________________________________

Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło. Wykorzystywanie zawartości serwisu internetowego PlanetaPrawo.pl jako danych treningowych AI jest zabronione.

PlanetaPrawo.pl - przepisy, praktyczne komentarze, orzecznictwo, marketing prawniczy

Odwiedź nasz Sklep, polub nas na Facebooku, obserwuj nas na Twitterze