Nowelizacja z 2023 r. umożliwiła stosowanie przepisów Kodeksu karnego w stosunku do najmłodszych sprawców niektórych przestępstw, nawet takich, którzy ukończyli 14 lat. Stosowanie kar kryminalnych wobec tak młodych osób może budzić uzasadnione obawy.
W świetle art. 10 § 2 k.k. nieletnim jest osoba spełniająca przesłanki wskazane w tym przepisie. Wskazuje się tam karalność za niektóre przestępstwa, która dotyczy nieletnich po ukończeniu 15 lat, a nawet nieletnich, którzy ukończyli 14 lat. Jednocześnie należy zaznaczyć, że status nieletniego można przypisać wyłącznie sprawcy, który nie ukończył 17 lat.
Cecha polegająca na nieletniości sprawcy ma znaczenie dla szeregu zagadnień należących do obszaru kwalifikacji prawnej czynu i w efekcie orzekania o samej karze. Punktem wyjścia do dalszych rozważań należy uczynić to, że postępowania w sprawach o czyn karalny prowadzone wobec osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat, jest normowane w pierwszej kolejności ustawą z 9.6.2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (Dz.U. z 2022 r. poz. 1700).
Stosownie do przepisów tej ustawy, wobec nieletniego można stosować środki wychowawcze, środek leczniczy oraz środek poprawczy. Natomiast kara w rozumieniu Kodeksu karnego, w tym kara pozbawienia wolności, może być wobec nieletniego orzeczona przez sąd tylko w przypadkach określonych w ustawie, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić jego resocjalizacji.
W szczególności wobec osoby nieletniej stosuje się środki wychowawcze takie jak upomnienie, nadzór organizacji społecznej, nadzór kuratora sądowego, czy umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym. Nawet umieszczenie w zakładzie poprawczym jest sytuacją wyjątkową, znajdującą zastosowanie dopiero gdy inne, lżejsze rozwiązania okazały się niecelowe.
Za szczególnym statusem osoby nieletniej popełniającej czyn karalny przemawia to, że orzekaniem w tego typu sprawach zajmują się sądy rodzinne. Nieletniemu w postępowaniu sądowym przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz prawo złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu. W postępowaniu w sprawie nieletniego istnieją możliwości mediacji, co stanowi dodatkowy element wspierający odejście od stosowania kar kryminalnych na korzyść wychowania nieletniego.
Ciekawym rozwiązaniem jest to, że sąd rodzinny może przekazać sprawę nieletniego, za jego zgodą, szkole, do której nieletni uczęszcza, albo organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, do której nieletni należy, jeżeli uzna, że środki oddziaływania wychowawczego, jakimi dana szkoła lub organizacja dysponuje, są wystarczające. Sąd wskazuje wówczas, w miarę potrzeby, kierunki oddziaływania wychowawczego.
Jeżeli natomiast w toku postępowania zostaną ujawnione okoliczności mogące uzasadniać pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym, sąd rodzinny orzeka w przedmiocie przekazania sprawy prokuratorowi. Od chwili przekazania sprawy prokuratorowi postępowanie toczy się zasadniczo według przepisów Kodeksu postępowania karnego. Jednak nawet w takim przypadku sprawa może powrócić do sądu rodzinnego, a jeżeli nieletni ma zostać skazany na ogólnych zasadach, orzeczona kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Sąd może też zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Nieletni a kara dożywotniego pozbawienia wolności
Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności, co wynika explicite z art. 54 § 2 k.k. Nie zmienia to faktu, że najwyższą karą możliwą do wymierzenia nieletniemu jest kara 30 lat pozbawienia wolności.
Za sprawą ustawy z 7.7.2022 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 2600 ze zm.) dodano do art. 10 k.k. § 2a. Zgodnie z tym przepisem nieletni, który po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 148 § 2 lub 3, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.
Przepisy art. 148 § 2 i 3 k.k., do których odwołuje się ustawodawca wskazując na najmłodszych sprawców, stanowi o bardzo ciężkich przestępstwach skierowanych przeciwko dobrom takim jak w szczególności życie człowieka. Chodzi m.in. o zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie czy z użyciem materiałów wybuchowych.
Zasadniczym założeniem, które legło u podstaw prac nad projektem tej nowelizacji Kodeksu karnego, była potrzeba wzmocnienia ochrony prawnokarnej w zakresie czynów godzących w fundamentalne dobra prawne, takie jak m.in. życie i zdrowie człowieka i wolność seksualna. Projektodawca przyjął przy tym, że dla realizacji tego celu niezbędne jest odpowiednie ukształtowanie rodzaju i wysokości sankcji karnej grożącej za dany typ przestępstwa, uwzględniając potrzebę surowej represji wobec sprawców czynów o wysokim stopniu karygodności. Jak czytamy w uzasadnieniu omawianego projektu, „nie ulega wątpliwości, że wśród sprawców zabójstw kwalifikowanych mogą znaleźć się nieletni, którzy popełnili je z rozeznaniem, mogli zrozumieć znaczenie swojego czynu oraz pokierować swoim postępowaniem, a więc należy uznać ich za zdolnych do ponoszenia winy. (…) Każda osoba, której rozwój psychospołeczny na to pozwala, powinna ponosić odpowiedzialność karną. Zadaniem ustawodawcy jest określenie pewnego wieku minimalnego, z ukończeniem którego można rozważać ponoszenie przez sprawcę odpowiedzialności. Jest to arbitralna decyzja ustawodawcy, podobnie jak z ustaleniem wieku pełnoletności. Ustanowienie granicy nie oznacza wcale, że dopuszczona zostanie odpowiedzialność osób, które są niedojrzałe społecznie i psychospołecznie do ponoszenia takiej odpowiedzialności. Projekt przewiduje bowiem, że od ustalonej granicy sprawca będzie mógł ponosić odpowiedzialność tylko wtedy, gdy jego rozwój psychospołeczny będzie na to pozwalał” (tak uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Sejm RP IX kadencji, druk nr 2024, https://www.sejm.gov.pl).
Za powyższą nowelizacją przemawiają występujące niekiedy sytuacje, w których z uwagi na szczególnie wysoki stopień demoralizacji sprawcy nieletniego nie ma możliwości realizacji celów wychowawczych. W takim przypadku wydaje się słuszne zastosowanie kary, która swoją dolegliwością proporcjonalna będzie do stopnia społecznej szkodliwości popełnionego czynu.
Z drugiej strony rozwiązanie to może prowadzić do uzasadnionych obaw o prawidłowość przebiegu procesu resocjalizacji. Fundament tego typu obawy leży w odrębnościach psychospołecznych nieletnich. Człowiek w wieku 12-18 lat znajduje się w newralgicznym okresie życia, zwanym dorastaniem. Jest to okres, w którym dziecko potrzebuje zarówno silnych relacji rówieśniczych, jak i utrzymania relacji rodzinnych. Akceptacja rówieśników jest tu szczególnie ważna jako motywator podejmowanych przez nastolatka działań. Osadzanie dziecka w więzieniu może nie sprzyjać resocjalizacji z uwagi na to, że ważna staje się dla niego potrzeba akceptacji grupy rówieśniczej. Przebywając z innymi osadzonymi nieletni może dążyć do swoistego wykazania się w grupie, która przejawia zachowania demoralizujące i społecznie negatywne, pogłębiając zarazem stopień swojego zdemoralizowania i nieprzystosowania do życia w społeczeństwie.
Nieletniość sprawcy przestępstwa to cecha, którą sąd traktuje się jako swoisty punkt wyjścia przy orzekaniu. Oznacza to, że sąd stosuje ogólne dyrektywy wymiaru kary określone w art. 53 k.k. wiedząc zarazem, że ma do czynienia z osobą młodą, która nie do końca jeszcze może rozpoznawać powagę sytuacji, w której się znalazła. Ale nie oznacza to, że takiej młodej osoby nie można skazać jak dorosłego. Każdorazowo sąd bada zarówno elementy o charakterze przedmiotowym, jak i podmiotowym, które mają znaczenie dla wymiaru kary (por. w tej mierze w odniesieniu do sprawcy młodocianego np. wyrok SA w Poznaniu z 18.1.2018 r., II AKa 180/17, https://orzeczenia.poznan.sa.gov.pl oraz wyrok SA w Gdańsku z 7.10.2015 r., II AKa 307/15, https://orzeczenia.gdansk.sa.gov.pl).
Wymierzając karę sprawcy nieletniemu sąd powinien brać pod uwagę takie elementy jak stopień jego zdemoralizowania, tryb życia przed popełnieniem przestępstwa, zachowanie się po jego popełnieniu, motywy i sposób działania, a także stopień społecznej szkodliwości czynu. Dodatkowo sąd karny musi zachować szczególną ostrożność stosując bezwzględną karę pozbawienia wolności w miejsce sankcji o charakterze wolnościowym (por. wyrok SN z 13.12.2017 r., IV KK 136/17, https://www.sn.pl)
Jak często zatem najmłodsi nieletni trafiają do zakładów karnych? Nowelizacja wprowadzająca karalność czynów popełnionych przez osoby 14-letnie weszła w życie w październiku 2023 r. Póki co brak dostatecznych statystyk na ten temat. Wiadomo, że w 2023 r., w ciągu trzech miesięcy obowiązywania nowego prawa, doszło do jednego przypadku tymczasowego aresztowania osoby będącej w przedziale wiekowym 15-16 lat. Natomiast młodszych osób skazanych lub tymczasowo aresztowanych nie odnotowano. Z kolei osób w przedziale wiekowym 17-18 lat było więcej (32 osoby skazane, 121 osób tymczasowo aresztowanych. Zob. Roczna informacja statystyczna za rok 2023 przygotowana przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, https://sw.gov.pl, s. 14). Najbliższe lata pokażą, czy nowelizacja stanowi odpowiedź na rzeczywisty problem, czy może jednak jest nadmierną reakcją prawodawcy.
_____________________________________
Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło. Wykorzystywanie zawartości serwisu internetowego PlanetaPrawo.pl jako danych treningowych AI jest zabronione.
PlanetaPrawo.pl - przepisy, praktyczne komentarze, orzecznictwo, marketing prawniczy
Odwiedź nasz Sklep, polub nas na Facebooku, obserwuj nas na Twitterze
Rozporządzenie w sprawie tabletki "dzień po" weszło w życie
2024-05-02 08:58
Ustawa Kamilka wchodzi w życie
2024-02-16 00:02
Jak otrzymać 800plus z wyrównaniem od dnia narodzin dziecka?
2024-02-11 11:40
Wciąż można składać wnioski o Dobry Start
2022-09-17 11:20
Zastrzeżenie numeru PESEL a kradzież tożsamości
2023-01-25 21:30
Kto i kiedy otrzyma świadczenie wspierające?
2023-04-06 08:00
Nowelizacja prawa rodzinnego: Wysłuchanie małoletniego
2023-07-29 16:37
Zatrzymanie prawa jazdy za uchylanie się od alimentacji
2022-05-30 17:04
