Problematyka groźby na gruncie unormowań prawa cywilnego należy do szerszego zagadnienia wad oświadczeń woli. Osoba, która złożyła oświadczenie określonej treści pod wpływem groźby, może uchylić się od jego skutków prawnych. Zasadniczo nie każda groźba ma prawne znaczenie, ponieważ musi być to groźba poważna i bezprawna, o czym szerzej w niniejszym artykule.
Oświadczenie woli to jedno z podstawowych terminów prawa cywilnego. Jest tak, ponieważ stanowi ono konieczny element każdej czynności prawnej, do której dochodzi zawsze na skutek ujawnienia na zewnątrz aktu woli człowieka. Oświadczenie woli leży u podstaw zarówno jednostronnych czynności prawnych (np. wypowiedzenie umowy, odstąpienie od umowy, potrącenie itd.), jak i wszelkich umów. Obok braku świadomości lub swobody, błędu czy pozorności groźba stanowi wadę oświadczenia woli. Ten, kto składa oświadczenie woli pod wpływem groźby, może uchylić się od jego skutków prawnych. Dotyczy to choćby umów, które, jak powszechnie wiadomo, dochodzą do skutku poprzez złożenie oświadczenia woli co najmniej przez dwa podmioty prawa. Stosownie do art. 87 k.c. kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Z zacytowanego przepisu wynika, że przyczyną uchylenia się od skutków oświadczenia woli może być tylko taka groźba, która jest bezprawna. Groźba jest bezprawna w dwóch przypadkach, na które zwrócono uwagę w doktrynie. Z bezprawną groźbą mamy do czynienia po pierwsze wtedy, gdy grożący zapowiada spowodowanie określonej dolegliwości przy użyciu środka zabronionego przez prawo (np. grozi pobiciem lub zniszczeniem mienia). Groźba jest bezprawna także wtedy, gdy grożący zapowiada użycie środka dozwolonego przez prawo, który jednak nie powinien być stosowany jako środek skłaniający do złożenia oświadczenia woli (np. groźba zawiadomienia prokuratury o przestępstwie drogowym, aby skłonić sprawcę wypadku do uznania roszczenia pieniężnego). Groźbą bezprawną nie jest natomiast zapowiedź skierowania przeciwko dłużnikowi pozwu o zapłatę (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 2007, s. 185-186). Nie każda groźba bezprawna jest prawnie doniosła. Jej spełnienie musi być bowiem prawdopodobne. Innymi słowy, groźba powinna być poważna. Warto też podkreślić, że groźba może pochodzić zarówno od drugiej strony czynności prawnej (np. od kupującego samochód, który bezprawnie skłania sprzedającego do obniżenia ceny), jak i od osoby trzeciej, formalnie niezwiązanej ze stronami czynności prawnej. Jako prawnie irrelewantną należy traktować ewentualną świadomość albo jej brak po drugiej stronie czynności prawnej o tym, że kontraktująca z nim osoba działa pod wpływem groźby osoby trzeciej.
Groźba to zapowiedź spowodowania pewnej dolegliwości. Nie wyłącza ona woli osoby, przeciwko której została zastosowana, lecz zmusza ją do dokonania wyboru pomiędzy zachowaniem zgodnym z żądaniem grożącego albo przeciwstawieniem się groźbie. W ten sposób groźba stwarza przymus psychiczny (vis compulsiva - por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo…, op. cit., s. 185). Wśród egzemplifikacji groźby bezprawnej znajduje się zachowanie określane mianem trollingu prawnoautorskiego. Zjawisko to polega na zmuszeniu rzekomego naruszyciela praw autorskich do zawarcia ugody, w której niezgodnei z rzeczywistością potwierdza on swoją odpowiedzialność i zobowiązuje się do zapłaty określonej sumy pieniężnej w ramach naprawienia szkody, w zamian za co podmiot uprawniony (albo tylko rzekomo uprawniony) do dysponowania prawem autorskim odstąpi od dochodzenia swych roszczeń przed sądem. Do osób poszkodowanych tego typu zachowaniem rozsyłane są zawierające znamiona szantażu pisma, w których wskazuje się na horrendalne sumy pieniężne, do zapłaty których dana zastraszona osoba ma być zobowiązana, wraz ze wskazaniem możliwości uniknięcia wszelkich wynikających z rzekomego naruszenia praw autorskich perturbacji poprzez natychmiastową zapłatę „odszkodowania”. W ten sposób ofiara szantażu, która nigdy nie dopuściła się naruszenia niczyich praw autorskich, zostaje postawiona przed wyborem: spełnić nieuzasadnione żądanie albo przeciwstawić się mu. Niejednokrotnie, niejako „dla świętego spokoju”, osoby w ten sposób zastraszone wybierają pierwsze wyjście. Tego typu sytuacja faktyczna wchodzi do zakresu zastosowania unormowań Kodeksu cywilnego o groźbie jako wadzie oświadczenia woli.
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie (art. 88 § 1 k.c.). W tym przypadku ustawodawca przewidział sankcję nieważności względnej. Do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli (art. 78 § 1 k.c.). W przypadku groźby uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli wygasa z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Określony w tym przepisie termin do wykonania uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli ma charakter zawity. Po jego upływie uprawnienie to wygasa, albowiem groźba nie powoduje bezwzględnej nieważności czynności prawnej (por. wyrok SA w Szczecinie z 2.10.2020 r., I ACa 731/19, http://orzeczenia.ms.gov.pl). Z powodu zastosowania konstrukcji nieważności względnej uznanie po upływie terminu z art. 88 § 2 k.c., iż z tej samej przyczyny tj. z powodu groźby, czynność jest bezwzględnie nieważna z mocy art. 58 § 1 czy § 2 k.c. jest niedopuszczalna (por. wyrok SA w Łodzi z 25.8.2020 r., I ACa 1069/19, http://orzeczenia.ms.gov.pl).
Stan prawny: 21.1.2022 r.
Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.
Egzamin notarialny w 2024 roku
2024-07-08 10:00
Test powtórkowy dla studentów i aplikantów - prawoznawstwo
2023-02-27 22:13
Nowe wyniki egzaminu notarialnego 2022 po rozpoznaniu odwołań
2023-06-27 07:00
Na wyniki egzaminu adwokackiego trzeba będzie poczekać dłużej
2023-05-24 10:55
Test powtórkowy dla studentów i aplikantów – apelacja
2023-02-06 20:57
Egzaminy wstępne na aplikacje prawnicze - MS opublikowało komunikat
2023-08-20 15:00
Test powtórkowy dla studentów i aplikantów - spółki kapitałowe
2023-02-09 14:24
