Prawo cytatu

• Redakcja
• 2022-03-30 15:41
• Komentarze (0)

Polskie prawo autorskie umożliwia sięganie do cudzej twórczości w ściśle określonym zakresie oraz celu. Tak zwane prawo cytatu wynika z art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (PrAut) i powinno być stosowane z poszanowaniem praw autora, którego dzieło podlega cytowaniu.

Brzmienie przepisu

W ramach art. 29 PrAut ustawodawca wskazuje, że „wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.” Artykuł 29 PrAut został umieszczony przez racjonalnego ustawodawcę w oddziale trzecim rozdziału trzeciego ustawy, zatytułowanym „dozwolony użytek chronionych utworów”. Już systematyczna wykładnia, a więc oparta na układzie przepisów aktu normatywnego, nakazuje przyjąć, że art. 29 PrAut został pomyślany jako wyjątek od generalnej zasady, wedle której na wykorzystywanie cudzego utworu należy uzyskać pozwolenie tego, kto dysponuje stosownymi prawami autorskimi. Zwykle osobą tą jest sam twórca, gdyż według 17 PrAut to właśnie twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu, „jeżeli ustawa nie stanowi inaczej”. Artykuł 29 PrAut tworzy właśnie tego typu sytuację, w której „ustawa stanowi inaczej”, gdyż każdemu wolno przytaczać cudze utwory na zasadach w przepisie tym wyrażonych. W tym miejscu dodajmy, że realizacja tego prawa następuje nieodpłatnie oraz niezależnie od stanowiska autora przytaczanego utworu.

Forma przytoczenia

Użyte w omawianym przepisie wyrażenie „wolno” należy rozumieć jako nadanie bliżej nieokreślonym adresatom uprawnienia, zwanego niekiedy ustawową licencją, do posługiwania się wytworem czyjegoś umysłu. „Przytaczanie” utworu oznacza w szczególności podawanie czyjegoś tekstu pisanego w jego dosłownym brzmieniu, przy użyciu znaku cudzysłowu oraz z należytym oznaczeniem autora. W języku ogólnym „przytaczanie” to także podawanie tekstu pisanego w przybliżonym brzmieniu (zob. https://sjp.pwn.pl/doroszewski/przytaczac;5487293.html [dostęp: 29.3.2022 r.]). Posługując się tylko wykładnią językową słowa „przytaczać” należałoby przyjąć, że zakres zastosowania art. 29 PrAut obejmuje obie te formy przytoczenia. Wydaje się jednak, że w tym przypadku istotną rolę odgrywa najbliższy kontekst językowy. Ustawodawca bowiem jednoznacznie zestawia czynność „przytaczania” z „urywkami utworów” oraz „całymi utworami”. Chodzi więc o dokonywanie zapożyczenia utworu lub jego części w kształcie takim, jaki nadał mu jego autor, co wyraża istotę cytatu. Niejednokrotnie w działalności naukowej lub dziennikarskiej dochodzi jedynie do prezentacji sensu czyjejś wypowiedzi, czyjegoś stanowiska, własnymi słowami. W istocie wtedy ma miejsce parafraza, a nie cytat. W takim przypadku nie przytacza się cudzego utworu in extenso. W tej mierze należy zwrócić uwagę na potrzebę zachowania kształtu myśli autora. Parafraza nie może bowiem zniekształcać cudzej twórczości, naruszając przy tym dobra osobiste osoby, której przypisujemy daną wypowiedź.

Cel przytoczenia

Ratio legis art. 29 PrAut nie leży w umożliwieniu każdej zainteresowanej osobie nieograniczonego korzystania z cudzej twórczości. Można to czynić jedynie „w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości”. Oznacza to, że prawo cytatu służy jedynie uzupełnieniu twórczości tego, kto z niego korzysta. Cytat uzupełnia utwór „stanowiący samoistną całość”, gdyż jest to potrzebne ze względu na leżącą po stronie cytującego potrzebę wyjaśnienia jakiegoś zagadnienia czy np. przedstawienia innego poglądu niż dotychczas wyrażony w danym środowisku.
Ponieważ cytowanie jest dozwolone tylko wtedy, gdy jest to uzasadnione określonymi względami, rozmiar cytowanego dzieła powinien być możliwie najmniejszy, jednak na tyle obszerny, aby cel cytatu mógł zostać osiągnięty i aby sam cytat i wnioski płynące z cytowania były zrozumiałe dla odbiorców dzieła (por. wyrok SN z 22.2.2019 r., III CSK 11/17, http://www.sn.pl).
Użytkownik powołujący się na prawo cytatu powinien wykazać, że użył go w sposób uzasadniony treścią własnej wypowiedzi, w której cytat został wykorzystany. Nie chodzi więc o proste włączenie cudzego utworu do własnego lecz o uczynienie tego w sposób uzasadniony tokiem argumentacji i usprawiedliwioną potrzebą precyzyjnego przytoczenia cudzego spostrzeżenia czy tezy (zob. wyrok SN z 9.8.2019 r., II CSK 7/18, http://www.sn.pl).

Obszerność przytoczenia

Na gruncie art. 29 PrAut mowa o „urywkach rozpowszechnionych utworów”, jak też „drobnych utworach w całości”. Czasami utwór, do którego sięga się w ramach prawa cytatu (wiersz, fotografia, obraz, krótki film), jest drobny na tyle, że możliwe staje się jego wykorzystanie w całości w ramach obszerniejszej pracy. W takim przypadku należy odnieść przede wszystkim obszerność zapożyczenia do obszerności utworu, w którym autor korzysta z prawa cytatu. Utwór cytowany nie powinien przyćmiewać rozmiarem utworu, w którym jest on umieszczany. W judykaturze argumentuje się, że czynnikiem decydującym o uznaniu danego utworu za należący do kategorii utworów drobnych będzie głównie „rozmiar” rozumiany jako objętość, wielkość, czas trwania, podlegający relatywizacji w odniesieniu do konkretnej kategorii utworów (por. wyrok SA w Krakowie z 10.6.2016 r., I ACa 275/16, http://orzeczenia.krakow.sa.gov.pl). Kwestia ta wiąże się z niebezpieczeństwem przytaczania cudzej twórczości w celu zastąpienia własnej. Jest to niedopuszczalne nawet wtedy, gdy przytaczający prawidłowo oznaczy utwór do którego sięga. Tego typu postępowanie może doprowadzić do powstania roszczeń wywodzonych na gruncie przepisów o autorskich prawach majątkowych. Dotyczy to oczywiście utworów korzystających z ochrony prawa autorskiego. Korzystanie z czegoś, co nie zawiera cech utworu i nie korzysta z ochrony (np. z treści orzeczeń sądowych na potrzeby prac naukowych) w sposób wykraczający poza ramy prawa cytatu (ze względu na rozmiar przytoczenia) nie może stanowić naruszenia art. 29 PrAut, choć oczywiście wzbudza poważne wątpliwości etyczne.

Prawo cytatu w utworach innych niż piśmiennicze

Stosowanie prawa cytatu nie dotyczy tylko działalności literackiej (zob. wyrok SA w Krakowie z 10.6.2016 r., I ACA 275/16). Utwór może być wyrażony nie tylko słowem. Utworem tak samo doniosłym jak utwór piśmienniczy na gruncie ochrony prawnoautorskiej jest utwór plastyczny, fotograficzny czy audiowizualny. W ich ramach może dojść do przytoczenia innego utworu. Przykładem jest film, w którym umieszczono fragment innego filmu. Cytat może wystąpić też np. w muzyce.

Stan prawny: 30.3.2022 r.

Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.