Precedens prawotwórczy

Źródło grafiki: https://pixabay.com

Redakcja
2022-08-12 21:30
Komentarze (0)

O ile w prawie stanowionym decydujące znaczenie prawotwórcze przypisuje się władzy ustawodawczej oraz aktom normatywnym, o tyle w systemie common law kompetencje prawotwórcze spoczywają także w rękach sądu tworzącego precedens.

System prawa

Tradycyjnie wyróżnia się dwa systemy prawa. Pierwszym z nich jest system prawa stanowionego (civil law), drugim zaś – system prawa anglosaskiego (common law). System prawa stanowionego jest charakterystyczny dla państw historycznie czerpiących z dorobku prawa rzymskiego. W systemie prawa stanowionego źródłem norm prawnych są akty normatywne – ustanowione zgodnie z odpowiednią procedurą oraz przez odpowiedni organ państwa zbiory przepisów prawnych. W Polsce katalog aktów normatywnych ustawodawca wyznacza w art. 87 Konstytucji. Stosownie do tego przepisu źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
1) Konstytucja,
2) ustawy,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz
4) rozporządzenia.
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są także - na obszarze działania organów, które je ustanowiły - akty prawa miejscowego.
Warto również nadmienić, przede wszystkim w kontekście uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej, że ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Na podstawie art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Do ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych należy np. Traktat lizboński (Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. [Dz.U. z 2009 r. Nr 203, poz. 1569]).
Tym samym do katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego należy dodać ratyfikowaną umowę międzynarodową jako akt mający pierwszeństwo przed „zwykłą” ustawą. Określenie „zwykła ustawa” jest jak najbardziej uprawnione, gdyż, jak wiadomo, Konstytucja, pomimo swego doniosłego znaczenia dla całego systemu prawnego, również stanowi ustawę. Jest to jednak ustawa o szczególnym znaczeniu, zwana ustawą zasadniczą.
W systemie prawa stanowionego istnieje zatem określony katalog aktów normatywnych, które zawierają przepisy prawne. W Polsce przepisy prawne poddaje się interpretacji (wykładni) wedle zasad wypracowanych w ramach derywacyjnej koncepcji wykładni prawa, która zakłada rozgraniczenie pomiędzy przepisem prawnym a normą prawną. Tę drugą należy wyinterpretować (odkodować) z przepisu, co następuje na poziomie analizy językowej oraz pozajęzykowej przepisu (w odniesieniu do sposobu prowadzenia interpretacji przepisu prawnego zob. szerzej M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2010).

Precedens prawotwórczy

W odróżnieniu od systemu prawa stanowionego, w ramach common law preferuje się istotny wkład sądownictwa w proces tworzenia prawa. O ile civil law zakłada tworzenie prawa pisanego przez określone organy, o tyle w common law norma prawna może powstać na skutek wydania orzeczenia rozstrzygającego indywidualną sprawę, co ma także znaczenie na przyszłość, dla spraw podobnych do tej, na potrzeby której zapadło to orzeczenie. Mówimy w takim przypadku o precedensie odgrywającym rolę aktu prawotwórczego. W odniesieniu do precedensu prawotwórczego w prawoznawstwie stwierdza się, że polega on na rozstrzygnięciu określonej sprawy pomimo braku podstaw do rozstrzygnięcia, ewentualnie gdy podstawy te są niedostatecznie określone. Rozstrzygając sprawę organ państwowy formułuje pewną normę generalną (ratio decidendi), która jest podstawą rozstrzygnięcia w danej sprawie. Jeżeli system prawa jest tak skonstruowany, że obowiązuje w nim zasada związania precedensem, to ratio decidendi jest podstawą rozstrzygnięcia dla wszystkich spraw podobnych (por. S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2005, s. 24-25). Z tego powodu omawiany system prawa nazywany jest niekiedy systemem case law – rozstrzygnięcie indywidualnej sprawy ma znaczenie dla przyszłych, podobnych stanów faktycznych.

Ważne!
Doniosłość orzecznictwa w systemie common law nie oznacza zredukowania źródeł prawa do judykatów. Wręcz przeciwnie – w systemie common law funkcjonują także źródła prawa pisanego.

System common law jest charakterystyczny dla państw anglosaskich – Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych.

Czy w Polsce funkcjonuje prawo precedensu?

Na powyższe pytanie odpowiedź jest negatywna. W Polsce obowiązuje system prawa stanowionego. Polska procedura prawodawcza zakłada współdziałanie trzech organów państwa – Sejmu, Senatu oraz Prezydenta RP. Sądy i trybunały, jako przedstawiciele władzy sądowniczej, odpowiedzialne są za stosowanie prawa.
Można jednak zaobserwować swego rodzaju wyjątki w tej mierze, polegające na doniosłości niektórych orzeczeń najwyższej instancji. Na gruncie polskiego stanu prawnego wskazać trzeba kompetencje Sądu Najwyższego, który wydaje uchwały mające moc zasad prawnych (art. 87 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym [t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1904 ze zm.]), oraz Trybunału Konstytucyjnego, który wydaje orzeczenia o utracie mocy obowiązującej aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą (art. 108 ust. 2 ustawy z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym [t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2393]).
Uchwały Sądu Najwyższego będące zasadami prawnymi nie są prawem, ale wyznaczają sposób jego interpretowania. Wiążą one Sąd Najwyższy, ale w praktyce są stosowne w sądownictwie powszechnym, co ma istotne znaczenie dla obrotu prawnego. Z kolei możliwość orzekania przez Trybunał Konstytucyjny o utracie mocy obowiązującej danego przepisu prawnego bezpośrednio wpływa na kształt porządku prawnego.

Stan prawny: 5.8.2022 r.

Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.