Obecnie na polskim rynku działa blisko 830 tys. firm rodzinnych, które generująÂ przychód o łącznej wartości 322 mld zł w skali roku. Niestety, na gruncie obowiązujących przepisów przekazanie przedsiębiorstwa w "dobre ręce" bywa zadaniem niezwykle trudnym. W czym tkwi problem sukcesji polskich rodzinnych firm?
Obecnie istotnym dla sukcesji przedsiębiorstwa problemem jest liczebność potencjalnych następców prawnych. W rodzinach wielodzietnych najczęściej dochodzi do podziału następców na tych, którzy przejmą biznes i tych, który dostaną „rekompensatę” np. w postaci nieruchomości czy środków pieniężnych. Problemem może być także sprawna komunikacja i mechanizm podejmowania decyzji w rodzinie. W przypadku braku sukcesora albo braku porozumienia pomiędzy członkami rodziny, właściciele przedsiębiorstw często decydują się na sprzedaż firmy. W efekcie prowadzi to do utraty rodzinnego charakteru firmy, co uwidacznia coraz wyraźniej rysujący się trend wykupywania przedsiębiorstw przez obcokrajowców, zainteresowanych nie tylko przejęciem firmy posiadającej ugruntowaną strukturę organizacyjną, ale – co ważniejsze – renomę na rynku.
W aktualnym stanie prawnym nestorzy firm rodzinnych mają ograniczone możliwości przekazania swojego biznesu. Mogą korzystać z rozwiązań zawartych w przepisach Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu spółek handlowych. Obecnie najpopularniejszą formą przekazania firmy jest darowizna. Właściciele firm decydują się darować albo przekazać w spadku swoje przedsiębiorstwo wybranej osobie albo osobom. Zapewnia to jednak sukcesję tylko w drugim pokoleniu. Nie mają natomiast wpływu na dalszą przyszłość przedsiębiorstwa i zgromadzonego dzięki niemu majątkowi.
W przypadku udziałów w spółkach osobowych dochodzi jeszcze jeden istotny aspekt ograniczeń w swobodzie dysponowania udziałem w spółce. Zmiana wspólnika jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy umowa spółki to przewiduje i wspólnicy wyrażą zgodę na nowego wspólnika. Sukcesję mogą więc zablokować inni wspólnicy.
W przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wspólnicy mogą umówić się, że wstąpienie do spółki spadkobiercy zmarłego wspólnika jest ograniczone albo wyłączone (art. 183 § 1 KSH). Dodatkowo można ograniczyć albo wyłączyć możliwość podziału udziałów między spadkobiercami (art. 183 § 2 KSH).
Obostrzeń podobnych jak w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością nie ma w spółkach akcyjnych. Nawet w przypadku spółki akcyjnej, gdy jej akcje są dziedziczone przez więcej niż jednego spadkobiercę, stają się one przedmiotem wspólnym dla spadkobierców. Posiadanie akcji przez kilka osób ma charakter ułamkowy i podlega odpowiednim przepisom o współwłasności w częściach ułamkowych. Odmienne uregulowanie kwestii związanych z dziedziczeniem akcji, możliwe jest jedynie poprzez sporządzenie testamentu, zawierającego stosowne rozporządzenia, zgodne z wolą wspólnika. Nie zapewnia to jednak trwałości samego biznesu. Następcy prawni mają nieograniczone prawo rozporządzać odziedziczonymi prawami.
Niekiedy dla zapewnienia sukcesji wykorzystuje się rozwiązania holdingowe. Budowa złożonych struktur i utrzymanie sieci powiązań wymaga jednak znacznych kosztów. Co więcej, nie gwarantuje to zachowania w pełni rodzinnego charakteru prowadzonego przedsiębiorstwa.
Dla przedsiębiorstw o dużej skali działalności i mających perspektywy rozwoju otwarta jest także ścieżka giełdowa. Pozwala ona na stopniową zmianę struktury właścicielskiej, w kierunku większego udziału inwestorów – zarówno indywidualnych, jak i instytucjonalnych, takich jak np. fundusze inwestycyjne. Pomimo niewątpliwych zalet, nie jest to jednak scenariusz pozwalający na szybkie rozwiązanie problemu sukcesji, lecz raczej pewien długoterminowy proces rozwoju firmy. Jest to co do zasady narzędzie skierowane do największych spółek, które spełnią wymagania oferty publicznej.
Stosunkowo częstym rozwiązaniem, z którego korzystają właściciele firm rodzinnych w Polsce, aby zapewnić nierozerwalność majątku, są fundusze inwestycyjne gromadzące rodzinne aktywa. Nie jest to jednak rozwiązanie odpowiadające np. na potrzebę zabezpieczenia stałych środków na bieżące koszty życia dla członków rodziny.
Polscy przedsiębiorcy decydują się niekiedy na przeniesienie majątku do zagranicznych fundacji lub trustów. Prowadzi to do „emigracji majątku”. Zagraniczne fundacje rodzinne (prywatne) są popularnym narzędziem sukcesji firmy rodzinnej .
Jednym z narzędzi wykorzystywanych w celu zachowania rodzinnego biznesu jest także tzw. konstytucja rodzinna. Jest to dokument lub zestaw dokumentów, określający powiązania między biznesem a rodziną, przy uwzględnieniu relacji rodzinnych, biznesu i prywatnego majątku. Jest to więc sposób na ustalenie swoistego ładu korporacyjnego rodziny posiadającej firmę rodzinną, przy założeniu że wszyscy członkowie rodziny akceptują postanowienia konstytucji rodzinnej. Wskazana wyżej współna akceptacja stanowi niekiedy największy problem i wyzwanie, co wprost wpływa na kondycję rodzinnego biznesu.
Analiza powyższych rozwiązań prowadzi do wniosku, że polskie prawo przede wszystkim koncentruje się na ochronie jednostkowych interesów spadkobierców (prawo spadkowe, prawo rodzinne) lub wspólników spółek (prawo spółek handlowych). Tego typu rozwiązanianie gwarantują stabilności prowadzenia biznesu zgodnie z wolą założyciela firmy.
Dokonane podsumowanie prowadzi więc do konkluzji, że nie mamy obecnie w polskim porządku prawnym wystarczających instrumentów zapewniających ochronę przed podziałem (rozdrobnieniem) majątku powstałego w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą po przeprowadzeniu sukcesji ani za życia, ani po śmierci właściciela. Problem ten dotyczy także przypadków, gdy rodzina lub inni następcy prawni właściciela chcą kontynuować przedsiębiorczą działalność nestora. Brak rozwiązań w tym zakresie jest dostrzegalny przede wszystkim wśród osób, które chciałyby zadbać o przyszłość zgromadzonego majątku w perspektywie dłuższej niż dwóch pokoleń.
Aby uniknąć scenariusza, w którym dzieci dzielą się majątkiem rodziców, a następnie ich potomkowie dzielą dalej majątek na coraz mniejsze części i realizują jedynie własne plany co do przeznaczenia otrzymanego majątku, w tym także te niezwiązane z biznesem albo podyktowane sytuacjami losowymi, jest potrzebny mechanizm integracji majątku (akumulacji kapitału) i zarządzania nim w sposób pozwalający na zachowanie aktywności w sferze gospodarczej i dostarczanie środków utrzymania przyszłym pokoleniom. Takim rozwiązaniem może być niewątpliwie fundacja rodzinna, której działanie ma regulować uchwalona 14 grudnia 2022 roku ustawa o fundacji rodzinnej.
Wspomniana ustawa o fundacji rodzinnej ma szansę zapewnić kompleksowe wzmocnienie narzędzi prawnych do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych poprzez dodatnie do systemu prawa instytucji służącej do gromadzenia rodzinnego majątku, pozwalającego na zatrzymanie kapitału w kraju na wiele pokoleń oraz zwiększenie potencjału krajowych inwestycji. W świetle założeń, fundacja rodzinna ma minimalizować ryzyko nieudanej sukcesji i gwarantować kontynuację działalności biznesowej. Przekazanie majątku, w tym firmy rodzinnej, fundacji rodzinnej ma chronić go przed podziałem, umożliwić jego pomnażanie, a więc także czerpanie z niego korzyści, które będzie można przeznaczyć na pokrycie kosztów utrzymania osób wskazanych przez fundatora. Kluczowe jest bowiem zapewnienie ciągłości przedsiębiorstwa prywatnego, w szczególności dla celów zabezpieczenia rodziny. Istotne jest przy tym, aby fundacja rodzinna była w stanie zaspokajać potrzeby beneficjentów, którzy co do zasady będą członkami rodziny. Mogą to być jednak również inne osoby. Niektórzy mogą nie być w stanie kontynuować działalności firmy, dlatego w celu zachowania jej ciągłości może okazać się niezbędne zaangażowanie innych osób.
Należy także zaznaczyć, że ustawa jest odpowiedzią na postulaty zgłaszane przez środowisko firm rodzinnych wprowadzenia do polskiego systemu prawnego nowej instytucji ułatwiającej wielopokoleniową sukcesję oraz pozwalającej pogodzić interesy związane z działalnością gospodarczą i interesy prywatne.
Źródło:
- ustawa z dnia 14 grudnia 2022 roku o fundacji rodzinnej wraz z uzasadnieniem.
Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.
Dobrowolny ZUS w Polsce. Jest projekt ustawy
2023-03-22 11:00
Dyrektywa NIS2: Polskich przedsiębiorców czekają kolejne zmiany
2023-07-30 17:20
Milionowa kara dla dewelopera za niedozwolone klauzule umowne
2024-04-08 12:00
Na czym polega program łagodzenia kar (leniency)?
2023-03-07 15:00
Powództwo o ustalenie w toku postępowania podatkowego
2022-03-17 08:47
