Procedura ubezwłasnowolnienia

• Redakcja
• 2022-03-12 15:44
• Komentarze (0)

Ubezwłasnowolnienie stanowi formę poważnej ingerencji w życie człowieka. Rozwiązanie to powinno się stosować wyjątkowo wtedy, gdy przemawia za tym istnienie ustawowych przesłanek i nie można w inny sposób zapewnić ochrony interesów osoby fizycznej. W niniejszym artykule omawiamy najważniejsze materialne i procesowe kwestie dotyczące ubezwłasnowolnienia.

Status prawny osoby fizycznej

Każda osoba fizyczna nabywa zdolność prawną z chwilą przyjścia na świat. Szczególnym w tej mierze przypadkiem jest zdolność prawna, jaką dysponuje dziecko poczęte (nasciturus). Ustawodawca w ten sposób chroni bezpieczeństwo płodu w łonie matki. Zdolność prawna przysługuje każdemu człowiekowi, niezależnie od wieku czy stan zdrowia. Gdybyśmy chcieli odpowiedzieć na pytanie czym jest zdolność prawna, powiedzielibyśmy, że znaczy ona tyle, co możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków na gruncie prawa cywilnego. Każdy z nas ma prawo posiadać rzeczy, być ich właścicielem, posiadać prawa podmiotowe, roszczenia, być stroną umów itd. Od zdolności prawnej, która nijak nie podlega wyłączeniu aż do śmierci, gdyż każdy człowiek jest podmiotem prawa, odróżnić trzeba zdolność do czynności prawnych, a więc możliwość wywoływania własnym działaniem skutków w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Osoba, której przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych, może nie tylko być stroną umowy, ale także może we własnym imieniu doprowadzić do jej zawarcia, rozwiązania czy zmiany jej postanowień, niezależnie od woli podmiotów trzecich. Osoba taka może bez ograniczeń składać wszelkie oświadczenia woli, zarówno te, które składa się innym podmiotom prawa, jak i te, których skuteczność od tego nie zależy. W konsekwencji osoba taka ponosi pełną odpowiedzialność, w szczególności odszkodowawczą, za swoje własne działania i zaniechania. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. W Polsce pełnoletność zasadniczo osiąga się w chwili ukończenia osiemnastego roku życia. Wyjątkowo pełnoletność przysługuje poniżej tego wieku kobiecie, która ukończyła lat szesnaście i za zgodą sądu opiekuńczego zawarła związek małżeński. Zasadniczo czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Osoby takie mogą jednak zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Bez tego uprawnienia nie byłoby możliwe choćby zrobienie zakupów żywnościowych na potrzeby osoby pozbawionej zdolności do czynności prawnych. Osobie fizycznej przysługiwać może ograniczona zdolność do czynności prawnych. Dysponuje nią małoletni, który ukończył lat trzynaście, oraz osoba ubezwłasnowolniona częściowo. Natomiast nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo nie ustanawia się opieki, lecz kuratelę. Kurator, jako przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, wyraża zgodę na zaciągnięcie przez nią zobowiązania lub rozporządzenie jej prawem. Może ona zostać wyrażona także następczo. Do tego czasu mamy do czynienia z tzw. czynnością prawną kulejącą (negotium claudicans). Potwierdzenie powoduje ten skutek, że dana czynność staje się w pełni ważna i skuteczna na gruncie prawa. Nie dotyczy to jednostronnych czynności prawnych (np. przyrzeczenie publiczne). Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Może również być zatrudniona na podstawie umowy o pracę. Trzeba jednak pamiętać o ogólnej zasadzie (od której istnieją nieliczne wyjątki), wedle której zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 15 lat. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma prawo bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Istota ubezwłasnowolnienia

Ubezwłasnowolnieniu podlega osoba fizyczna, której przysługuje choćby ograniczona zdolność do czynności prawnych. Z tego powodu niecelowe byłoby orzeczenie ubezwłasnowolnienia wobec małoletniego w wieku poniżej lat trzynastu. Osoba, która ukończyła lat trzynaście dysponuje ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, którą można wyłączyć z uwagi na wystąpienie przesłanek ustawowych. To samo dotyczy osoby pełnoletniej. Stosownie do art. 13 k.c. osoba taka może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Są to przesłanki ustawowe, których wystąpienie stanowi dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia konkretnej osoby warunek konieczny. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską – wówczas opiekunami są rodzice. Interesy takiej osoby wymagają bowiem szczególnej ochrony. W judykaturze trafnie podnosi się, że ustalenie przesłanek ubezwłasnowolnienia całkowitego nie oznacza obowiązku ubezwłasnowolnienia, lecz jedynie możliwość jego orzeczenia, gdy sąd oceni, że zachodzi taka potrzeba. Powszechnie przyjętym w aktualnym orzecznictwie standardem jest to, że ubezwłasnowolnienie może nastąpić tylko wtedy, gdy jest to podyktowane dobrem osoby chorej i leży w jej interesie, w żadnym natomiast wypadku nie może wynikać z interesu wnioskodawcy lub osoby trzeciej. Obok stwierdzenia, że osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie cierpi na zaburzenia psychiczne powodujące, że nie może kierować swoim postępowaniem, potrzebne jest ustalenie i ocena, w jaki sposób ubezwłasnowolnienie ma służyć tej osobie, jakie działania potrzebne do realizacji jej interesów nie mogą zostać podjęte w istniejącym położeniu prawnym, jak też czy obecny stan zagraża w jakiś konkretny sposób jej dobru lub wpływa negatywnie na jej interesy i czy w wyniku ubezwłasnowolnienia uzyska lepszą ochronę swoich dóbr (por. wyrok SN z 18.4.2018 r., IV CSK 587/17, http://www.sn.pl). Założeniem zatem instytucji ubezwłasnowolnienia jest ochrona osoby chorej, niebędącej w stanie kierować swoim postępowaniem, nie zaś dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie wnioskodawcy, jego rodziny, innych osób lub instytucji (por. postanowienie SN z 18.3.2021 r., V CSKP 235/21, http://www.sn.pl i powołane tam orzecznictwo). Ponadto ubezwłasnowolnienie nie może zostać orzeczone, jeżeli interesy określonej osoby są zabezpieczone w inny sposób. Nie jest ono właściwym rozwiązaniem, jeżeli osoba dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym dobrze funkcjonuje w swoim środowisku i uzyskuje niezbędną jej pomoc choćby z tego powodu, że przebywa w domu opieki społecznej (por. wyrok SA w Katowicach z 13.5.2021 r., V ACa 118/20, niepubl.).

Postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia – informacje ogólne

Ubezwłasnowolnienie orzeka sąd w ramach postępowania cywilnego nieprocesowego (art. 544 i n. k.p.c.). Postępowanie to częściowo zawiera elementy właściwe dla procesu, co szczególnie dotyczy obowiązku przeprowadzenia rozprawy. Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości rzeczowej sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów. W sprawach tych właściwy miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jej pobytu. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:
1) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
3) jej przedstawiciel ustawowy.
Krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Nie wolno jednak pochopnie składać wniosku o ubezwłasnowolnienie. Kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny do pięciu tysięcy złotych. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się z obligatoryjnym udziałem prokuratora. Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do takiego postępowania w każdym jego stadium.
Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa prócz wnioskodawcy:
1) osoba, której dotyczy wniosek;
2) jej przedstawiciel ustawowy;
3) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. W celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego.
Nie można ubezwłasnowolnić osoby fizycznej nie zapoznając się ze szczegółami jej życia. Postępowanie dowodowe prowadzone w sprawie o ubezwłasnowolnienie powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych.
Do postępowań w sprawach o ubezwłasnowolnienie stosuje się szczególne zasady doręczania pism osobie, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy. Ponadto w sprawach o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie oraz zmianę ubezwłasnowolnienia sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny.

Wstępne zaświadczenie lekarza

Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku zażąda przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii - zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. Uznaje się, że na tym etapie świadectwo lekarskie nie musi pochodzić od lekarzy biegłych, ponieważ tego rodzaju świadectwo nie może zastępować dowodu z opinii biegłych lekarzy, który przeprowadza się obligatoryjnie w dalszym stadium postępowania (por. wyrok SN z 5.11.1970 r., II CZ 131/70, niepubl.). W tej mierze należy podnieść, że obowiązkiem sądu jest odrzucenie wniosku o ubezwłasnowolnienie, jeżeli jego treść lub dołączone do niego dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe.

Obligatoryjne badanie przez lekarza biegłego

Ubezwłasnowolnienie oznacza ograniczenie możliwości decydowania o sobie, kierowania własnym życiem i wykluczenie z szeregu istotnych aktywności życiowych. Przed rozstrzygnięciem wniosku o ubezwłasnowolnienie sąd powinien dysponować jak najszerszym materiałem dowodowym, również gromadzonym z urzędu, pozwalającym na wszechstronne ustalenie sytuacji osoby, której wniosek dotyczy (por. postanowienie SA w Gdańsku z 9.3.2010 r., I ACa 72/10, niepubl.). Zgromadzeniu należytego materiału dowodowego służy obowiązek zasięgnięcia opinii biegłego psychiatry lub neurologa,  a także psychologa. Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być w ten sposób zbadana. Opinia biegłego, oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu zdolności danej osoby do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby. Przyjmuje się, że negatywna opinia biegłego psychiatry stwierdzająca, że badany nie jest chory psychicznie ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy, powoduje, że sąd nie może wbrew takiej opinii orzec ubezwłasnowolnienia. Może natomiast zażądać opinii innego biegłego psychiatry (por. postanowienie SN z 21.1.1971 r., II CR 655/70, niepubl.).

Fakultatywna obserwacja kliniczna

Jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy sąd uzna to za niezbędne, może zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy. Jest to środek ograniczający wolność osoby podlegającej ubezwłasnowolnieniu, stąd powinien być stosowany wyjątkowo i z ostrożnością. Przed wydaniem postanowienia sąd ma obowiązek wysłuchać uczestników postępowania. Co istotne, obserwację kliniczną zarządza się wtedy, gdy zaburzenia psychiczne zostały przez biegłych stwierdzone, ale wymagają dodatkowego sprawdzenia. Nie stosuje się jej natomiast wtedy, gdy zaburzeń nie ma, a ich objawów nie stwierdzono (por. postanowienie SN z10.3.1966 r., II CR 32/64, niepubl.).

Uchylenie albo zmiana ubezwłasnowolnienia

Raz ustanowione ubezwłasnowolnienie można uchylić, jak tez zmienić. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Może to nastąpić także z urzędu. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu - zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. Co istotne, z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także sam ubezwłasnowolniony, któremu nadal przysługuje legitymacja procesowa w tym zakresie. Może on też zaskarżać postanowienia dotyczące ubezwłasnowolnienia nawet wówczas, gdy ustanowiony został doradca tymczasowy albo kurator.

Stan prawny: 26.1.2022 r.

Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.