Uzupełnienie wynagrodzenia obrońcy za pomoc prawną z urzędu - SN wskazuje na niemożność podjęcia uchwały

Redakcja
2024-01-17 10:00
Komentarze (0)

Po grudniowym wyroku TK w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych ujawniła się rozbieżność w wykładni art. 626 par. 2 KPK, który określa zasady orzekania o kosztach procesu.

Wyrok TK ws. stawek wynagrodzenia adwokata - obrońcy z urzędu

W dniu 20 grudnia 2022 r. Trybunał Konstytucyjny, na posiedzeniu niejawnym, rozpoznał skargę konstytucyjną dotyczącą stawek wynagrodzenia adwokata, ustanowionego obrońcą z urzędu. Rozpatrywana skarga konstytucyjna dotyczyła dopuszczalności określenia przez Ministra Sprawiedliwości adwokatowi ustanowionemu obrońcą z urzędu stawki wynagrodzenia obniżonego o połowę w stosunku do stawki wynagrodzenia dla adwokatów z wyboru.Trybunał Konstytucyjny orzekł, że § 17 ust. 1 pkt 2 oraz § 17 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2019 r. poz. 18, ze zm.) są niezgodne z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 2 i art. 92 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że wskazane w nich stawki dla adwokatów ustanowionych obrońcami z urzędu są niższe od stawek w tych samych sprawach dla adwokatów ustanowionych obrońcami z wyboru (sygn. akt SK 78/21).

Trybunał podkreślił, że adwokaci stanowią grupę podmiotów podobnych, posiadających – w zakresie prawa do wynagrodzenia – wspólną cechę istotną w rozumieniu art. 64 ust. 2 Konstytucji, a więc także w rozumieniu art. 32 ust. 1 Konstytucji. Całą tę grupę charakteryzuje to, że jedynym przedmiotem działalności palestry jest świadczenie profesjonalnej pomocy prawnej osobom fizycznym, osobom prawnym oraz innym podmiotom określonym w ustawie. Pomoc ta – co do zasady – świadczona jest w ramach wyboru: to adwokat i jego potencjalny klient ustalają warunki reprezentacji. Niemniej jednak adwokat w określonych sytuacjach zostać może zobowiązany przez państwo do świadczenia pomocy prawnej z urzędu wobec osób, które nie są w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej. W obu przypadkach adwokat zobligowany jest do dochowania jak największej staranności w wykonywaniu swoich obowiązków i dbania o interesy klienta. Dalej Trybunał podkreślił, że analiza statusu adwokatów i ich roli w postępowaniu, w którym występują jako podmioty powołane i zobowiązane do zastępstwa prawnego, prowadzi do uznania, że różnicowanie ich wynagrodzenia (tj. obniżenie pełnomocnikom z urzędu o połowę wynagrodzenia, które otrzymaliby, gdyby występowali w sprawie jako pełnomocnicy z wyboru) nie ma konstytucyjnego uzasadnienia. Odstępstwo od zasady równości, w tym również równej ochrony praw majątkowych, jest więc niedopuszczalne. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie ulega wątpliwości, że w sprawach wymagających profesjonalnej wiedzy prawnej prawidłowe wykonywanie obowiązków przez adwokata (niezależnie od tego, czy jest to pełnomocnik lub obrońca z wyboru czy z urzędu) wymaga niejednokrotnie dużego nakładu pracy. Poza ściśle określonymi w prawie przypadkami, adwokat nie może uchylić się od wykonania zleconych mu obowiązków jako pełnomocnik lub obrońca z urzędu – w przeciwieństwie do adwokata działającego jako pełnomocnik lub obrońca z wyboru, który może odmówić podjęcia się reprezentacji prawnej potencjalnego klienta. W przypadku adwokatów działających jako pełnomocnicy lub obrońcy z urzędu łączyć się to może bez wątpienia z określonym uszczerbkiem w ich substancji majątkowej; w przeciwieństwie bowiem do pełnomocników lub obrońców z wyboru nie mogą oni otrzymać wynagrodzenia „z góry” ani w całości, ani w części zaliczkowej, co oznacza, że do zakończenia postępowania w danej instancji de facto świadczą pomoc prawną za darmo. Kwestionowane w niniejszej sprawie przepisy są wyrazem tego, że normodawca – właśnie przez zastosowanie arbitralnego (i niezawartego w delegacji ustawowej) kryterium – sprawił, że prawo do uzyskania przez adwokata, będącego pełnomocnikiem lub obrońcą z urzędu, wynagrodzenia w pełnej wysokości zostało w istocie wyłączone.

Pytanie prawne do SN

Po wydanym przez Trybunał Konstytucyjny wyroku (sygn. akt SK 78/21), w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych pojawiły się odmienne sposoby rozstrzygania wniosków obrońców o uzupełnienie wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu. Powyższe skutkowało reakcją Rzecznika Praw Obywatelskich, który skierował pytanie prawne do Sądu Najwyższego o następującym brzmieniu:

"Czy orzeczenie w przedmiocie rozstrzygnięcia o kosztach wydawane w trybie art. 626 § 2 k.p.k. mieści się w pojęciu innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a jeżeli tak, to czy wobec eliminacji z porządku prawnego norm prawnych zawartych w § 17 ust. 1 pkt. 2 oraz § 17 ust. 2 pkt. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 roku w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2019 r. poz. 18, z późn. zm.), obrońcom oraz pełnomocnikom przysługuje uprawnienie do skorzystania ze skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 2022 r. o sygn. akt. SK 78/21 poprzez wnioskowanie na podstawie art. 626 § 2 KPK o uzupełnienie (podwyższenie) wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu, świadczoną w postępowaniach zakończonych prawomocnym orzeczeniem sądu powszechnego, opartych, w części dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, na niekonstytucyjnej normie prawnej?".

Odmienne stanowiska orzecznicze

W uzasadnieniu RPO wskazał, że po wyroku TK w orzecznictwie SN i sądów powszechnych ujawniła się rozbieżność w wykładni art. 626 § 2 KPK. Jak podkreśla Rzecznik, według pierwszego stanowiska uprawnionym, w celu realizacji skutków orzeczenia sądu konstytucyjnego, przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku, w oparciu o art. 626 § 2 KPK w zw. z art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowisko takie zaprezentowano w uzasadnieniu orzeczenia TK z dnia 20 grudnia 2022 r. - „Na podstawie niniejszego wyroku, skarżący ma możliwość wystąpienia do właściwego sądu z wnioskiem na podstawie art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z art. 626 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2022 r. poz. 1375, ze zm.)". Artykuł 190 ust. 4 Konstytucji stanowi, że orzeczenie TK o niezgodności z Konstytucją (…), na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Pogląd ten został potwierdzony m.in. postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2022 roku, sygn. akt. V KZ 57/20 oraz w licznych orzeczeniach sądów powszechnych. Zgodnie z drugim stanowiskiem, wniosek oparty o art. 626 § 2 KPK nie znajduje podstaw do uzupełnienia wyroku w postępowaniu karnym, nawet w świetle orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Pogląd ten przedstawił m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu 26 stycznia 2023 r., (sygn. akt. V KK 4/21) wskazując, że właściwy tryb do ewentualnej korekty rozstrzygnięcia o kosztach opartego na obowiązujących przepisach, które następnie zostały uznane za niekonstytucyjne, przewidziany jest w art. 540 § 2 KPK (wznowienie postępowania). Stanowisko, według którego nie jest możliwe zastosowanie art. 626 § 2 KPK, pojawia się również w orzecznictwie sądów powszechnych.

W uzasadnieniu pytania prawnego RPO wskazuje, że przepis art. 626 § 2 KPK jest jedyną regulacją prawną w procedurze karnej, którą zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji można zastosować wobec obrońców i pełnomocników. Zwraca uwagę, że postępowanie w trybie art. 540 § 2 KPK zostało wyłączone w stosunku do obrońców i pełnomocników, ponieważ wznowienie postępowania karnego dokonane po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, przewidziane w procedurze karnej, nastąpić może wyłącznie na korzyść strony. Z tego powodu RPO opowiada się za taką wykładnią przepisów, która dopuszcza wniosek o uzupełnienie wyroku na podstawie art. 626 § 2 k.p.k. w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP. W opinii RPO dokonanie przez Sąd Najwyższy zasadniczej wykładni ustawy pozwoliłoby przeciwdziałać rozbieżnościom interpretacyjnym, które już wystąpiły w orzecznictwie samego Sądu Najwyższego, a które to rozbieżności są niekorzystne dla prawidłowego funkcjonowania prawa w praktyce.

SN: W sprawie nie istnieje możliwość podjęcia uchwały

Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 13.12.2023 r. (sygn. akt I KZP 5/23), wydanym w składzie 7 sędziów, odmówił podjęcia uchwały. Powodem powyższego rozstrzygnięcia SN uczynił fakt, że powyższe zagadnienie może się aktualizować wyłącznie w wypadku, gdy orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego można nadać charakter, o którym mowa w art. 190 ust. 1 Konstytucji RP (orzeczenie mające moc powszechnie obowiązującą i ostateczne). Tymczasem - w ocenie SN - wskazany wyrok Trybunału skutków przewidzianych w powołanym wyżej przepisie Konstytucji nie wywiera. Sąd Najwyższy podkreślił w uzasadnieniu, że wynika to z bezspornego faktu, że w składzie orzekającym Trybunału wydającego powołane wyżej orzeczenie uczestniczył sędzia, powołany na urząd sędziego w miejsce innego zmarłego sędziego, który z kolei zajął miejsce już wcześniej zajęte przez osobę wybraną na sędziego przez Sejm VII Kadencji, co potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyrokach: z dnia 3 grudnia 2015 r., K 34/15, z dnia 9 grudnia 2015 r., K 35/15, z dnia 9 marca 2016 r., K 47/15 i z dnia 11 sierpnia 2016 r., K 39/16 oraz w postanowieniu z dnia 7 stycznia 2016 r., U 8/15.

W dalszej argumentacji SN powołał się na orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W uzasadnieniu wskazano, że aspekty sprzecznego z prawem krajowym wyboru osób na sędziów Trybunału Konstytucyjnego, na miejsca już wcześniej zajęte, zostały precyzyjnie wskazane także w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 maja 2021 r. w sprawie 4907/18, XER0 FLOR przeciwko Polsce (por. także omówienie wyroku: M. A. Nowicki, Palestra 2021, z. 6, s. 88-101). ETPCz orzekł, że rozstrzygnięcie sprawy przez skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego z udziałem osoby wybranej na miejsce już zajęte narusza art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC), ponieważ taki organ nie spełnia wymogu „sądu ustanowionego ustawą". Trybunał w Strasburgu stwierdzając naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC wskazał w tym wyroku na pozaprawną ingerencję w proces wyboru sędziów konstytucyjnych. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny w sprawie P 7/20 (postanowienie z dnia 15 czerwca 2021 r., OTK-A 2021, poz. 30) uznał ten wyrok za nieistniejący (sententia non existens), podkreślić jednak należy, że wydając powołane orzeczenie organ ten działał bez żadnego trybu formalnoprawnego, w którym mógłby stwierdzić taki stan prawny, a ponadto, pominął okoliczność, iż w ramach standardu z art. 6 ust. 1 Konwencji, jako sądy ustanowione ustawą mogą być oceniane trybunały konstytucyjne.

Ocenę dokonaną przez ETPCz w powołanym wyżej wyroku Sąd Najwyższy w całości podzielił. Jak wskazano, przemawia za tym nie tylko to, że Sejm VIII kadencji nie miał podstawy prawnej (działał poza trybem) do podjęcia uchwał w dniu 26 listopada 2015 r., ale też niezwykły pośpiech Prezydenta RP, który przyjmował ślubowanie wybranych osób w nocy, zaraz po wyborze, co jawi się jako zdarzenie bez precedensu. Sąd Najwyższy stwierdził więc, że z naruszenia przepisów prawa, w tym naruszenia wprost Konstytucji RP (art. 194 ust. 1), obecnie czerpie się - poprzez art. 190 ust. 1 Konstytucji RP - ochronę statusu także tych osób, które zostały wadliwie wybrane (por. m.in. wyrok TK z dnia 24 października 2017 r., K 1/17 oraz zgłoszone do tego orzeczenia zdanie odrębne sędziego TK Leona Kieresa).

W tych uwarunkowaniach prawnych SN za kluczowe uznał rozstrzygnięcie, czy pod ochroną normy zawartej w art. 190 ust. 1 Konstytucji RP pozostaje także takie orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, w którego składzie uczestniczyły osoby powołane do niego z naruszeniem Konstytucji (które zostało już stwierdzone przez Trybunał Konstytucyjny). Zdaniem Sądu Najwyższego skutek określony w art. 190 ust. 1 Konstytucji RP, wynikający z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego w sprawach K 34/15 oraz K 35/15, winien powodować w konsekwencji stwierdzenie przez Sąd Najwyższy, iż w składzie Trybunału Konstytucyjnego wydającym wyrok w dnia 20 grudnia 2022 r. (SK 78/21), nie zasiadał prawidłowo wybrany sędzia Trybunału tylko sędzia, który zajął już obsadzone miejsce sędziego. To zaś oznacza, że przestrzegając Konstytucji RP w zakresie dotyczącym obsady Trybunału Konstytucyjnego (argumentacja wyroków w sprawach K 34/15 oraz K 35/15) Sąd Najwyższy nie może uznać, iż orzeczenie wydane w sprawie SK 78/21 jest wyrokiem, którego treść objęta jest skutkiem wyznaczonym normą art. 190 ust. 1 Konstytucji RP. Nie można bowiem - w ocenie SN - wiązać konieczności przestrzegania art. 190 ust. 1 Konstytucji RP w odniesieniu do wyroku w sprawie SK 78/21, gdyż łączyłoby się to jednocześnie z naruszeniem art. 194 ust. 1 Konstytucji RP, wynikającym z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego we wskazanych wcześniej sprawach.

Sąd Najwyższy uznał więc, że wobec naruszenia art. 194 ust. 1 Konstytucji RP jedynym możliwym działaniem, w którym SN może dochować swoim orzecznictwem stanu zgodności z Konstytucją RP, jest konieczność uznania, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego wydany w sprawie SK 78/21 nie wywiera skutków z art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji RP, a zatem, nie rozstrzygnął sprawy objętej wnioskiem. Inaczej rzecz ujmując, Sąd Najwyższy nie mógł akceptować takiego orzeczenia, które zapadło jako następstwo stanu naruszenia Konstytucji RP, albowiem gdyby takie orzeczenie było uznane za obowiązujące, to SN akceptowałby istnienie deliktu konstytucyjnego oraz uznawał skuteczność orzeczenia, które zmierzało do ochrony stanu wywołanego takim deliktem, co można byłoby określić jako ochrona „paserstwa konstytucyjnego".

Problem interpretacji art. 626 § 2 KPK

Sąd Najwyższy zgodził się jednak z tezą, że problem interpretacji art. 626 § 2 KPK istnieje, choć nie można go wiązać z faktem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności z Konstytucją norm prawnych zawartych w konkretnych jednostkach redakcyjnych rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu, a tym samym konieczności dokonania również wykładni zawartego w art. 190 ust. 4 Konstytucji zwrotu innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania. Skoro orzeczenie z dnia 20 grudnia 2022 r., SK 78/21, nie wywiera - z przyczyn wskazanych wyżej - skutku z art. 190 ust. 1 Konstytucji, to również brak podstaw do doprowadzenia do stanu zgodności z Konstytucją, poprzez określone w art. 190 ust. 4 wznowienie postępowania, uchylenie decyzji lub wydanie w tym przedmiocie innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania.

Sąd Najwyższy wskazał, że w wypadku złożenia przez obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem udzielającym nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu, wniosku o zasądzenie od Skarbu Państwa w postępowaniu karnym kosztów takiej nieopłaconej pomocy, przy zastosowaniu stawek określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (t.j.: Dz. U. z 2023 r., poz. 1964 ze zm.), rzeczą sądu powinno być przeprowadzenie rozproszonej kontroli konstytucyjnej rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu, w oparciu o wzorce konstytucyjne w sposób jednoznaczny zarysowane m.in. w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 kwietnia 2020 r., SK 66/19. Jeżeli taka kontrola doprowadzi do konkluzji o niekonstytucyjności określonej normy prawnej zawartej w jednostce redakcyjnej tego rozporządzenia lub też jego całości, za oczywiste uznać należy pominięcie przy orzekaniu tych niekonstytucyjnych regulacji, a oparcie się na przepisach powołanego wyżej rozporządzenia regulującego opłaty za czynności adwokackie realizowane z wyboru.

Do tego rodzaju korekty rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów pomocy prawnej świadczonej z urzędu może - zdaniem Sądu Najwyższego - dojść w postanowieniu wydanym na podstawie art. 626 § 2 KPK.

Źródło:

Wniosek RPO do SN o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego z 26.6.2023 r., II.510.258.2023
Postanowienie SN z 13.12.2023 r., I KZP 5/23

__________________________________________________

Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło. Wykorzystywanie zawartości serwisu internetowego PlanetaPrawo.pl jako danych treningowych AI jest zabronione.

PlanetaPrawo.pl - przepisy, praktyczne komentarze, orzecznictwo, marketing prawniczy

Odwiedź nasz Sklep, polub nas na Facebooku, obserwuj nas na Twitterze