Stwierdzenie winy rozkładu pożycia małżeńskiego ma krytyczne znaczenie dla uprawnień małżonków zarówno na etapie rozpoznawania pozwu o rozwód, jak i po wydaniu wyroku rozwodowego. W niniejszym artykule podejmujemy krótką analizę istoty winy rozkładu pożycia oraz jej materialnych skutków.
Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. Rozkład pożycia stanowi więc przesłankę rozwiązania małżeństwa. Orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Wina może leżeć zarówno po jednej, jak i o obu stronach. Przyjmuje się, że dla przyjęcia współwiny za rozkład pożycia między małżonkami wystarczy aby drugi małżonek swoim postępowaniem przyczynił się do tego rozkładu, chociażby stopień jego zawinienia był mniejszy. Warto zauważyć w tej mierze, że wina w rozkładzie pożycia małżeńskiego nie podlega stopniowaniu, tak jak ma to miejsce np. w prawie karnym (por. postanowienie SN z 20.11.2020 r., III CNP 6/20, http://www.sn.pl i podane tam orzecznictwo). Obowiązek sądu w zakresie orzekania o winie może zostać wyłączony, o ile takie jest zgodne żądanie małżonków. W takim przypadku przyjmuje się, że żaden z małżonków nie ponosił winy rozkładu pożycia. Zgoda małżonków co do zaniechania przez sąd orzekania o winie musi istnieć w chwili wyrokowania i może być przez każdą ze stron cofnięta nawet w postępowaniu odwoławczym (zob. wyrok SA w Poznaniu z 15.3.2013 r., I ACa 148/13, http://orzeczenia.poznan.sa.gov.pl i podane tam orzeczenie). Nie zawsze winę któregokolwiek z małżonków można stwierdzić. Wśród niezawinionych powodów rozkładu pożycia małżeńskiego może być np. choroba psychiczna, w wyniku której małżonek w niepoczytalności dopuszczał się zachowań powodujących rozpad pożycia. Często jest to też bezpłodność, a więc trwała niezdolność do poczęcia dziecka, która ujawniła się w trakcie trwania małżeństwa. W takich sytuacjach również może dojść do orzeczenia rozwodu, o ile w następstwie określonych okoliczności wystąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Z daleko idącą ostrożnością jednak należy interpretować sytuację faktyczną, w której jeden z małżonków jest dotknięty chorobą (tak psychiczną jak i inną). Na gruncie art. 23 k.r.o. małżonkowie są bowiem zobowiązani do wzajemnej pomocy. Opuszczenie małżonka chorego wynikające tylko z egoizmu drugiej strony jest niemoralne i może być analizowane jako zachowanie zawinione. Każda sytuacja powinna podlegać indywidualnej ocenie. Warto podkreślić, że w odniesieniu do zachowań zawinionych, prowadzących do rozkładu pożycia, ustawodawca nie ustanowił definicji winy. W doktrynie wskazuje się słusznie, że występuje tu konieczność sięgnięcia do dorobku prawa cywilnego, gdzie pojęcie winy odgrywa znaczącą rolę. Treść pojęcia winy wyczerpuje, po pierwsze, bezprawność zachowania jako składnik obiektywny oraz, po drugie, podmiotowa wadliwość postępowania jako składnik subiektywny. Wina małżonka wiąże się z naruszeniem spoczywających na nim obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa, o których mowa w art. 23 czy art. 27 k.r.o. (por. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2009, s. 141-142). W razie wystąpienia z powództwem rozwodowym przez jednego z małżonków sąd, orzekając w przedmiocie winy, powinien ustalić zatem występowanie sprzeczności zachowania małżonka z normami prawnymi określającymi obowiązki małżonków (element obiektywny winy), przy czym należy pamiętać, że niezgodne z prawem jest także zachowanie explicite nie wchodzące do zakresu zastosowania żadnego konkretnego unormowania, lecz sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sprzeczności tej powinna towarzyszyć umyślność lub co najmniej niedbalstwo małżonka (element subiektywny winy). Nadto, jak podnosi się w judykaturze, że między zachowaniem małżonka, a będącym jego skutkiem rozkładem pożycia małżeńskiego, powinien zachodzić związek przyczynowy (por. wyrok SA w Warszawie z 6.6.2018 r., I ACa 1618/17, niepubl.). Związek przyczynowy jest elementem zaczerpnięty z Kodeksu cywilnego. Stanowi on swoiste spoiwo występujące pomiędzy zachowaniem podmiotu prawa a skutkiem tego zachowania. Przyjęcie konieczności wystąpienia związku przyczynowo-skutkowego także w sprawach rozwodowych jest zgodne z zasadami logiki formalnej.
Wina pochodzi ze świadomych zachowań małżonka, takich jak np. współżycie z osobą trzecią. Za amoralne zachowanie uznaje się nie tylko współżycie fizyczne małżonka z inną osobą. Obowiązek wierności rozpatruje się bowiem również w aspekcie psychicznym (por. N. Szok, R. Terlecki, Prawo rodzinne i opiekuńcze. Praktyka, orzecznictwo, kazusy, Warszawa 2020, s. 51 oraz podaną tam literaturę i orzecznictwo). Z uwagi na element subiektywny tkwiący w pojęciu winy o niewierności nie może być jednak mowy, jeżeli do analizowanego zachowania doszło bez woli osoby, której postępowanie podlega analizie. Z tego powodu zgwałcenie, którego ofiarą padł współmałżonek, nie stanowi cudzołóstwa. Podobnie cudzołóstwa nie stanowi stosunek odbyty z osobą trzecią w warunkach, w których dany współmałżonek nie mógł zrozumieć znaczenia swojego postępowania, co potwierdzono w piśmiennictwie prawniczym (por. D. Stolarek, Cudzołóstwo. Uwagi na tle regulacji rozwodowej Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Palestra” 2013, Nr 9-10, s. 118). Między innymi chodzi tu o działanie substancji psychoaktywnych, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie mózgu i prowadzić do wyłączenia świadomości osoby, której zachowanie podlega analizie, wbrew woli. Oprócz tego wśród zachowań małżonka przemawiających za uznaniem jego winy rozkładu pożycia jest używanie przemocy psychicznej lub fizycznej, a także brak zainteresowania sprawami współmałżonka lub dzieci, brak pomocy małżonkowi będącemu w potrzebie czy nieuzasadnione opuszczenie (porzucenie) go. To oczywiście tylko niektóre przypadki uzasadniające winę rozkładu pożycia małżeńskiego. Na gruncie prawa rozwodowego wina może być analizowana w odniesieniu do wszelkich zachowań, zarówno do działań, jak i do zaniechań. Przykładowo, małżonek nieprzyczyniający się do zaspokajania potrzeb rodziny pomimo możliwości realizacji tego obowiązku dopuszcza się bezprawnego zaniechania, natomiast małżonek dopuszczający się przemocy w formie pobicia współmałżonki podejmuje bezprawne działanie, notabene kryminalizowane na podstawie art. 158 k.k.
Wina ma istotne znaczenie dla szeregu kwestii rozważanych w postępowaniu rozwodowym. Po pierwsze, sam rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Warto wspomnieć też, że małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Jeżeli natomiast jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka
2022-03-12 15:54
Uprawnienia rodzicielskie ojców
2022-06-23 20:00
Świadczenia społeczne na granicy ubóstwa. Będą zmiany?
2022-09-20 08:30
Rozporządzenie w sprawie tabletki "dzień po" weszło w życie
2024-05-02 08:58
Chory = podejrzany. Medyczna marihuana pod lupą Policji
2023-06-13 08:30
Kto i kiedy otrzyma świadczenie wspierające?
2023-04-06 08:00
Zastrzeżenie numeru PESEL a kradzież tożsamości
2023-01-25 21:30
ZUS przyjmuje wnioski o 500plus na nowy okres świadczeniowy
2023-02-05 09:00
