Wydziedziczenie

• Redakcja
• 2022-03-12 11:52
• Komentarze (0)

Wydziedziczenie stanowi instytucję prawa spadkowego, na podstawie której następuje pozbawienie spadkobiercy prawa do zachowku. Jej potoczne rozumienie nie współgra z o wiele dalej idącą regulacją ustawową.

Istota wydziedziczenia

Definicja legalna wydziedziczenia znajduje się w art. 1008 k.c. Według tego przepisu spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Z wyżej zacytowanego przepisu wynika explicite, że wydziedziczenia można dokonać w testamencie, przy czym treść takiego testamentu może składać się wyłącznie z wydziedziczenia. Omawiany dokument nie musi zawierać żadnych dodatkowych rozrządzeń. Testament musi natomiast być ważny. Oznacza to, że – gdy mówimy o podstawowej formie testamentu zwykłego, czyli testamencie holograficznym  –  powinien on być w całości napisany pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą. W szczególności testament sporządzony na komputerze jest nieważny i jako taki nie wywołuje żadnych skutków prawnych, nawet jeżeli jest podpisany (art. 958 w zw. z art. 949 § 1 k.c.), co rozciąga się także na wydziedziczenie.
Zastosowanie instytucji wydziedziczenia prowadzi do pozbawienia prawa do zachowku. Wydziedziczyć można enumeratywnie wskazane w art. 1008 k.c. kategorie osób, tj. zstępnych (niezależnie od stopnia pokrewieństwa – lege non distinguente), małżonka oraz rodziców spadkodawcy.
Jak już wskazano, do istoty wydziedziczenia należy pozbawienie danej osoby prawa do zachowku. Na tym jednak skutki wydziedziczenia się nie kończą. Przede wszystkim nie stanowi wydziedziczenia w rozumieniu art. 1008 k.c. testamentowe wyłącznie spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia (tzw. testament negatywny). Tego rodzaju czynność mortis causa, choć pozbawia daną osobę statusu spadkobiercy ustawowego, to nie pozbawia go prawa do zachowku. Wydziedziczenie natomiast jest instytucją dalej idącą – pozbawia zarówno statusu spadkobiercy ustawowego, jak i prawa do zachowku. W myśl analizy przeprowadzonej już w 1971 r. przez Sąd Najwyższy, wydziedziczenie obejmuje jednocześnie, skoro powoduje utratę nawet prawa do zachowku (argumentum a minori ad maius), wyłączenie od dziedziczenia ustawowego (por. uchwała SN z 14.6.1971 r., III CZP 24/71, OSNC 1972, Nr 2, poz. 23). Pogląd ten poparto również w doktrynie (zob. np. R. M. Paliwoda, Skutki prawne wydziedziczenia w polskim prawie spadkowym, „Przegląd Sądowy” 2013, Nr 10, s. 43-54).
Wydziedziczenie kształtuje sytuację prawną indywidualnie oznaczonego wydziedziczonego, natomiast nie obejmuje jego zstępnych. Zgodnie z art. 1011 k.c. zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby wydziedziczony zstępny przeżył spadkodawcę.

Przyczyny wydziedziczenia

Najistotniejszym elementem treściowym art. 1008 k.c. są przyczyny wydziedziczenia. Bez ich zaistnienia wydziedziczenie jest bezskuteczne, bowiem ustawodawca wyraźnie łączy możliwość zastosowania tej instytucji prawa spadkowego z zaistnieniem wspomnianych przyczyn dotyczących osoby, która na zasadach ogólnych jest uprawniona do zachowku. Innymi słowy, bezpodstawne wydziedziczenie, dokonane z naruszeniem art. 1008 k.c. nie wywołuje zamierzonego przez spadkodawcę skutku (wyrok SA w Szczecinie z 30.5.2019 r., I ACa 794/18, http://orzeczenia.szczecin.sa.gov.pl).  
Pierwszą przyczyną wydziedziczenia jest sytuacja, w której spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
W odniesieniu do tej przyczyny podkreśla się w literaturze i orzecznictwie, że zachowanie spadkobiercy musi być obiektywnie naganne, sprzeczne z wolą spadkobiercy, uporczywe, nie jednorazowe, a ponadto powinno istnieć w dacie testowania (zob. N. Szok, Prawo spadkowe. Teoria. Orzecznictwo. Kazusy, Warszawa 2018, s. 176 oraz wyrok SA w Łodzi z 15.3.2017 r., I ACa 1201/16, http://orzeczenia.lodz.sa.gov.pl i wyrok SA w Warszawie z 19.1.2017 r., VI ACa 1697/15, http://orzeczenia.ms.gov.pl). Przykładowo, w przypadku alkoholizmu nie może być mowy o zaistnieniu omawianej przyczyny wydziedziczenia, jeżeli w chwili sporządzenia testamentu spadkobierca działający wbrew woli spadkodawcy nie był w stanie przeciwstawić się nałogowi i działał w okolicznościach przymusu wywołanego chorobą (por. wyrok SA w Poznaniu z 22.11.2018 r., I ACa 126/18, http://orzeczenia.poznan.sa.gov.pl oraz podaną tam literaturę).
Przyczynę w postaci dopuszczenia się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci należy interpretować łącznie z odpowiednimi unormowaniami prawa karnego, a w szczególności z przepisami zawartymi w Rozdziale XIX k.k. (art. 148 i n.). W tej mierze należy wspomnieć, że nie jest konieczne na gruncie przepisów prawa spadkowego, aby dokonanie przez wydziedziczonego przestępstwa było uprzednio stwierdzone przez sąd. Z drugiej strony, jeżeli tak właśnie się stało, to stosownie do art. 11 k.p.c. ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. W ten sposób wydziedziczony, który pragnie podważyć w postępowaniu sądowym przyczynę swojego wydziedziczenia, nie może powoływać się na okoliczność, że nie dokonał danego przestępstwa, gdyż zostało to już prawomocnie stwierdzone przez sąd karny.
Natomiast przyczynę w postaci uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych należy analizować choćby  na gruncie obowiązku alimentacyjnego (art. 128 i n. k.r.o.), czy praw i obowiązków małżonków (art. 23 i n. k.r.o.). W judykaturze wskazuje się m.in., że uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych nie jest nieutrzymywanie kontaktów pomiędzy spadkobiercą i spadkodawcą, jeżeli wynika to z postawy samego spadkodawcy (wyrok SA w Białymstoku z 11.9.2018 r., I ACa 612/17, http://orzeczenia.bialystok.sa.gov.pl).

Przebaczenie

Stosownie do art. 1010 § 1 k.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Akt przebaczenia stanowi doniosłe zdarzenie prawne. Ma ono charakter uczuciowy i może nastąpić choćby na łożu śmierci. Wskutek przebaczenia następuje przywrócenie spadkobiercy prawa do zachowku, czego jednak nie należy mylić ze zniesieniem wyłączenia od dziedziczenia po spadkodawcy (zob. np. N. Szok, Prawo…, op. cit., s. 180). Na gruncie polskiego prawa spadkowego brak wymogu dokonania aktu przebaczenia w konkretnej formie. Jeżeli przebaczenie nastąpiło przed sporządzeniem testamentu, w którym nastąpiło wydziedziczenie, czyni ono wydziedziczenie bezskutecznym (wyrok SA w Łodzi z 9.12.2016 r., I ACa 745/16, http://orzeczenia.lodz.sa.gov.pl). Natomiast nie ma w środowisku prawniczym pełnej zgody co do formy przebaczenia dokonanego po sporządzeniu testamentu. W 2018 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę, według której „przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej” (tak uchwała SN z 19.10.2018 r., III CZP 37/18, http://www.sn.pl). To stanowisko jest niekiedy krytykowane na rzecz przyjęcia formy testamentowej jako wymaganej w takim przypadku. Dodać warto, w chwili przebaczenia spadkodawca nie musi mieć zdolności do czynności prawnych. W takim przypadku przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Spadkodawca musi być świadomy skutków przebaczenia dokonywanego wobec konkretnej osoby.

Stan prawny: 10.12.2021 r.

Treści publikowane w Serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl. mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.