Źródło grafiki: https://pixabay.com
We wrześniu 2024 roku wejdzie w życie ustawa o ochronie sygnalistów, która implementuje do polskiego prawa unijną dyrektywę. Prezentujemy najważniejsze postanowienia tego wyczekiwanego aktu normatywnego.
Jak wskazuje ustawodawca wspólnotowy w motywach przewodnich do dyrektywy 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz.Urz. UE L z 2019 r. Nr 305, s. 17) osoby pracujące dla organizacji publicznej lub prywatnej lub utrzymujące kontakt z taka organizacją w związku ze swoją działalnością zawodową niejednokrotnie jako pierwsze dowiadują się o zagrożeniach lub szkodach dla interesu publicznego, do jakich dochodzi w tym kontekście. Zgłaszając naruszenia prawa Unii, które są szkodliwe dla interesu publicznego, osoby takie działają jako sygnaliści (whistleblowerzy) i tym samym odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu takich naruszeń i zapobieganiu im oraz w ochronie dobra społecznego. Dokonywane przez sygnalistów zgłoszenia i ujawnianie publiczne dotyczące naruszeń stanowią jeden z elementów oddolnego egzekwowania prawa i polityk Unii. Dostarczają one informacji na potrzeby krajowych i unijnych systemów egzekwowania prawa, umożliwiając skuteczne wykrywanie przypadków naruszenia prawa Unii, prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawie tych naruszeń oraz ich ścigania, tym samym zwiększając przejrzystość i rozliczalność.
Do kategorii podlegających zgłoszeniu zagadnień należą naruszenia dotyczące wspólnotowych regulacji prawnych w zakresie m.in.:
– zdrowia publicznego, zdrowia i dobrostanu zwierząt,
– ochrony prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwa sieci i systemów informacyjnych,
– bezpieczeństwa żywności i pasz, produktów i ich zgodności z wymogami,
– bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska,
– ochrony konsumentów,
– zamówień publicznych, usług, produktów i rynków finansowych oraz zapobieganiu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
– ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego.
Wejście w życie ustawy z 14.6.2024 r. o ochronie sygnalistów (Dz.U. z 2024 r. poz. 928) nastąpi 25.9.2024 r. Polski ustawodawca przez długi okres zwlekał z wdrożeniem unijnej dyrektywy. W ramach prawodawstwa Unii Europejskiej wskazano bowiem datę 17.12.2021 r. jako termin jej zaimplementowania.
Ochrona sygnalistów przed działaniami odwetowymi jest celem prawodawcy wspólnotowego oraz krajowego. Każdy pracodawca powinien szczególnie zainteresować się potrzebą ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa przygotowując firmę do nowej rzeczywistości prawnej. Uzasadnienie regulacji dotyczących funkcjonowania sygnalistów leży w ochronie dobra wspólnego. Zgłoszenia mogą dotyczyć szeregu obszarów. Polska ustawa odnosi się do tej kwestii w art. 3. Czytamy tam, że naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące:
1) korupcji;
2) zamówień publicznych;
3) usług, produktów i rynków finansowych;
4) przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
5) bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
6) bezpieczeństwa transportu;
7) ochrony środowiska;
8) ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
9) bezpieczeństwa żywności i pasz;
10) zdrowia i dobrostanu zwierząt;
11) zdrowia publicznego;
12) ochrony konsumentów;
13) ochrony prywatności i danych osobowych;
14) bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
15) interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
16) rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
17) konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela.
W przypadku zgłoszeń wewnętrznych zadanie objęcia sygnalisty ochroną spoczywa na pracodawcy. Do obowiązków pracodawców należy w szczególności zapewnienie poufności informacji płynących od osoby raportującej potencjalnie ryzykowne zdarzenie. Tajemnica przepływu informacji stanowi warunek konieczny skuteczności ochrony sygnalisty. W dużych przedsiębiorstwach przyjmowaniem zgłoszeń zajmują się odpowiednie wydziały (tzw. piony compliance).
W ślad za postanowieniami dyrektywy ustawodawca stworzył regulacje mające na celu objęcie ochroną osobę zgłaszającą naruszenie prawa. Stanowi o tym rozdział 2 ustawy o ochronie sygnalistów, który otwiera art. 11. W przepisie tym wyrażono ogólną zasadę, że wobec zgłaszającego nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań.
Definicja działania odwetowego została zawarta w ustawowym słowniczku. Stosownie do art. 2 pkt 2 ustawy o ochronie sygnalistów działanie odwetowe jest to bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa sygnalisty lub wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę sygnaliście, w tym bezpodstawne inicjowanie postępowań przeciwko sygnaliście. Przepis ten ma treściowy związek z art. 12, w którym ustawodawca wprowadza otwarty katalog działań odwetowych. O tym, że nie mamy w tym przypadku do czynienia z taksatywnym zbiorem, przesądza użyty w art. 12 ust. 1 in fine zwrot „w szczególności”. W szczególności zatem działanie odwetowe polegać może na:
1) odmowie nawiązania stosunku pracy;
2) wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
3) niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę
na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
4) obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
5) wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
6) pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
7) przeniesieniu na niższe stanowisko pracy;
8) zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
9) przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
10) niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
11) negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
12) nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
13) przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
14) mobbingu;
15) dyskryminacji;
16) niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;
17) wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
18) nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
19) działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
20) spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu;
21) wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.
Warto dostrzec, że część wyżej wymienionych działań stanowi naruszenie prawa pracy niezależnie od tego, czy doszło do nich w związku ze zgłoszeniem wewnętrznym. Znakomitym przykładem w tej mierze jest mobbing oraz dyskryminacja w zatrudnieniu.
Sygnalista, względem którego zastosowano działanie odwetowe, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszane do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, lub prawo do zadośćuczynienia.
Ważne
Ochrona wynikająca z omawianej ustawy służy także osobie ubiegającej się o pracę na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji, lub pełnienia służby. Osobie takiej podmiot prawny przekazuje informację o procedurze zgłoszeń wewnętrznych wraz z rozpoczęciem rekrutacji lub negocjacji poprzedzających zawarcie umowy.
Ochrona przed działaniami odwetowymi nie przysługuje w każdej sytuacji. Według art. 6 ustawy o ochronie sygnalistów sygnalista podlega ochronie określonej w przepisach rozdziału 2 od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, pod warunkiem że miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że stanowi informację o naruszeniu prawa.
Sygnaliście przysługuje zatem prawo do ochrony, ale pod warunkiem, że odpowiednio ocenił sytuację dokonując zgłoszenia. Przepis ten został pomyślany w celu zminimalizowania zgłoszeń wrogich, niemających pokrycia w rzeczywistości.
Odpowiedzialność sygnalisty
Zgodnie z art. 15 ustawy o ochronie sygnalistów osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez sygnalistę, ma prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych od sygnalisty, który dokonał takiego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego Tym samym zgłoszenie naruszenia prawa może pociągać za sobą powstanie roszczeń także względem samego sygnalisty.
Na akceptację zasługuje objęcie ochroną sygnalistów zatrudnionych na innej niż stosunek pracy podstawie. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o ochronie sygnalistów sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym:
1) pracownik;
2) pracownik tymczasowy;
3) osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
4) przedsiębiorca;
5) prokurent;
6) akcjonariusz lub wspólnik;
7) członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;
8) osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;
9) stażysta;
10) wolontariusz;
11) praktykant;
12) funkcjonariusz w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z 18.2.1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin;
13) żołnierz w rozumieniu art. 2 pkt 39 ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny.
Przepisy art. 23 i n. ustawy o ochronie sygnalistów odnoszą się do spoczywającego na pracodawcy obowiązku ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych, czyli formalnej, zakładowej instrukcji (regulaminu) przyjmowania zgłoszeń naruszenia prawa. Taka procedura powinna być ustanowiona u pracodawcy, na rzecz którego pracę zarobkową wykonuje co najmniej 50 osób. Do liczby 50 osób wykonujących pracę zarobkową na rzecz danego podmiotu wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia. Podmioty zatrudniające w mniejszej skali mogą ustalić procedurę, ale nie mają obowiązku jej ustalenia.
Ważne
Próg, o którym mowa wyżej, nie ma zastosowania do podmiotu prawnego wykonującego działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska.
Procedura zgłoszeń wewnętrznych podlega skonsultowaniu z:
1) zakładową organizacją związkową albo zakładowymi organizacjami związkowymi, jeżeli u pracodawcy działa więcej niż jedna zakładowa organizacja związkowa, albo
2) przedstawicielami osób świadczących pracę na rzecz pracodawcy, wyłonionymi w trybie u niego przyjętym (w braku zakładowych organizacji związkowych).
Polska ustawa, w ślad za unijną dyrektywą, określa minimalną treść wewnętrznej procedury, która powinna określać:
1) wewnętrzną jednostkę organizacyjną lub osobę w ramach struktury organizacyjnej podmiotu prawnego, lub podmiot zewnętrzny, upoważnione przez podmiot prawny do przyjmowania zgłoszeń wewnętrznych;
2) sposoby przekazywania zgłoszeń wewnętrznych przez sygnalistę wraz z jego adresem korespondencyjnym lub adresem poczty elektronicznej;
3) bezstronną wewnętrzną jednostkę organizacyjną lub osobę w ramach struktury organizacyjnej podmiotu prawnego, upoważnione do podejmowania działań następczych, włączając w to weryfikację zgłoszenia wewnętrznego i dalszą komunikację z sygnalistą, w tym występowanie o dodatkowe informacje i przekazywanie sygnaliście informacji zwrotnej;
4) tryb postępowania z informacjami o naruszeniach prawa zgłoszonymi anonimowo;
5) obowiązek potwierdzenia sygnaliście przyjęcia zgłoszenia wewnętrznego w terminie 7 dni od dnia jego otrzymania, chyba że sygnalista nie podał adresu do kontaktu, na który należy przekazać potwierdzenie;
6) obowiązek podjęcia, z zachowaniem należytej staranności, działań następczych;
7) maksymalny termin na przekazanie sygnaliście informacji zwrotnej, nieprzekraczający 3 miesięcy od dnia potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia wewnętrznego lub – w przypadku nieprzekazania potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia - 3 miesięcy od upływu 7 dni od dnia dokonania zgłoszenia wewnętrznego, chyba że sygnalista nie podał adresu do kontaktu, na który należy przekazać informację zwrotną;
8) zrozumiałe i łatwo dostępne informacje na temat dokonywania zgłoszeń zewnętrznych do Rzecznika Praw Obywatelskich albo organów publicznych oraz – w stosownych przypadkach – do instytucji, organów lub jednostek organizacyjnych Unii Europejskiej.
Procedura zgłoszeń wewnętrznych może dodatkowo odnosić się do innych kwestii, o których mowa w ustawie o ochronie sygnalistów. Mowa m.in. o „systemie zachęt do korzystania z procedury zgłoszeń wewnętrznych, w przypadku gdy naruszeniu prawa można skutecznie zaradzić w ramach struktury organizacyjnej podmiotu prawnego, a sygnalista uważa, że nie zachodzi ryzyko działań odwetowych” (art. 25 ust. 2 pkt 4 ustawy o ochronie sygnalistów).
Sposoby dokonywania zgłoszeń wewnętrznych powinny obejmować co najmniej możliwość zgłoszenia ustnego lub pisemnego. Zgłoszenie ustne może być dokonane telefonicznie lub za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 344).
Zgłoszenie ustne dokonane za pośrednictwem nagrywanej linii telefonicznej lub innego nagrywanego systemu komunikacji głosowej powinno być dokumentowane za zgodą sygnalisty w formie:
1) nagrania rozmowy, umożliwiającego jej wyszukanie, lub
2) kompletnej i dokładnej transkrypcji rozmowy.
Natomiast zgłoszenie ustne dokonane za pośrednictwem nienagrywanej linii telefonicznej lub innego nienagrywanego systemu komunikacji głosowej powinno być dokumentowane w formie protokołu rozmowy, odtwarzającego dokładny jej przebieg.
Ważne
Na wniosek sygnalisty zgłoszenie ustne może być dokonane podczas bezpośredniego spotkania zorganizowanego w terminie 14 dni od dnia otrzymania takiego wniosku.
W świetle ustawy o ochronie sygnalistów pracodawca musi zagwarantować, że procedura zgłoszeń wewnętrznych oraz związane z przyjmowaniem zgłoszeń przetwarzanie danych osobowych uniemożliwiają nieupoważnionym osobom uzyskanie dostępu do informacji objętych zgłoszeniem oraz zapewniają ochronę poufności tożsamości sygnalisty, osoby, której dotyczy zgłoszenie, oraz osoby trzeciej wskazanej w zgłoszeniu. Ochrona poufności dotyczy informacji, na podstawie których można bezpośrednio lub pośrednio zidentyfikować tożsamość takich osób.
Do przyjmowania i weryfikacji zgłoszeń wewnętrznych, podejmowania działań następczych oraz przetwarzania w związku z tym danych osobowych mogą być dopuszczone wyłącznie osoby posiadające pisemne upoważnienie pracodawcy. Osoby upoważnione są obowiązane do zachowania tajemnicy w zakresie informacji i danych osobowych, które uzyskały w ramach przyjmowania i weryfikacji zgłoszeń wewnętrznych, oraz podejmowania działań następczych, także po ustaniu stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, w ramach którego wykonywały pracę.
_____________________________________
Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło. Wykorzystywanie zawartości serwisu internetowego PlanetaPrawo.pl jako danych treningowych AI jest zabronione.
PlanetaPrawo.pl - przepisy, praktyczne komentarze, orzecznictwo, marketing prawniczy
Polub nas na Facebooku, obserwuj nas na Twitterze oraz Instagramie
Nowe prawo pokrewne dla wydawców
2024-05-15 12:09
Czy osoba bezrobotna może prowadzić działalność nierejestrową?
2022-07-12 16:00
Ochrona pracowników przed substancjami reprotoksycznymi
2024-04-29 00:01
Kara porządkowa a rozwiązanie umowy o pracę
2022-10-24 20:10
Kontrola trzeźwości w zakładzie pracy
2023-02-21 14:30
