Umowa zawarta pod wpływem podstępu

Redakcja
2022-11-13 18:11
Komentarze (0)

W umowy zawarte na skutek błędu wywołanego podstępnie można ingerować drogą oświadczenia woli uchylającego ich skutki prawne. W niniejszym artykule omawiamy podstawowe aspekty podstępu w odniesieniu do umów.Â

Błąd „zwykły”

Błąd unormowano w art. 84 k.c.

Art. 84 § 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
§ 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).

Prawo cywilne zna instytucję błędu jako wady oświadczenia woli. Brak definicji legalnej błędu powoduje konieczność sięgnięcia do literatury, gdzie przez błąd rozumie się niezgodność pomiędzy rzeczywistością, a jej wyobrażeniem w świadomości danego podmiotu prawa, ewentualnie mylne wyobrażenie co do treści składanego przez dany podmiot oświadczenia (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 2007, s. 178).

Przykład
Pod wpływem błędu działa kupujący pierścionek ze stali szlachetnej sądząc, że jest to pierścionek z platyny.

Oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu tworzy czynność prawną wzruszalną (względnie nieważną). Można uchylić się od jego skutków prawnych w ciągu roku od wykrycia błędu. Jest to termin zawity.

Można powołać się wyłącznie na błąd istotny (zob. art. 84 § 2 k.c. powyżej). Błąd istotny zachodzi w sytuacji, gdy, przy założeniu rozsądnej oceny sytuacji, żaden niedziałający pod jego wpływem podmiot nie złożyłby oświadczenia danej treści. W podanym przykładzie materiał, z którego został wyprodukowany pierścionek, ma znaczenie (zwłaszcza z punktu widzenia jego ceny). Można przypuszczać, że nikt, oceniając sprawę rozsądnie, nie zapłaciłby ceny odpowiadającej pierścionkowi z platyny za pierścionek ze stali nierdzewnej.

Błąd powinien dotyczyć treści czynności prawnej, a więc praw i obowiązków jej strony. Na przykład, do treści czynności prawnej będącej umową sprzedaży należy zobowiązanie do zapłaty ceny. Ponad wszelką wątpliwość na treść czynności prawnej składa się także zobowiązanie do przeniesienia własności przedmiotu o określonych właściwościach.

Wśród oświadczeń woli wyróżnia się takie, których skuteczność nie jest uzależniona od złożenia innej osobie (np. testament) oraz takie, które składa się innej osobie (np. jedno z oświadczeń woli tworzących umowę, wypowiedzenie umowy i inne). W przypadku oświadczenia woli składanego innej osobie, na błąd można powołać się tylko wtedy, gdy spowodowała go druga strona (choćby w sposób niezawiniony), względnie wtedy, gdy druga strona o błędzie składającego oświadczenie woli wiedziała i nie poinformowała go o tym fakcie.

Czytaj też: Podstawowe postanowienie umowy o pracę na przykładach

Podstęp jako kwalifikowana postać błędu

Podstęp normuje art. 86 k.c.

Art. 86 § 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.
§ 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

Podstęp jest kwalifikowanym typem błędu. W odróżnieniu od „zwykłego” błędu, podstęp wymaga zachowania umyślnego, ukierunkowanego na spowodowanie u składającego oświadczenie woli mylnego wyobrażenia o rzeczywistości.

Działanie podstępne jest bezprawiem cywilnym. Jest ono etycznie naganne niezależnie od pobudek i skutków działania sprawcy. Zmierza ono do zakłócenia procesu decyzyjnego innej osoby i doprowadzenia jej na podstawie zasugerowanych fałszywych przesłanek rozumowania do złożenia określonego oświadczenia woli. Podstępu nie ekskulpuje lekkomyślność i łatwowierność ofiary (por. wyr. SN z 13.1.2010 r., II CSK 239/09, http://www.sn.pl).

Przykład
Podstępnie działa sprzedający, który wie, że pierścionek nie jest z platyny, lecz mimo to przedstawia kupującemu etykietę jubilerską, która niezgodnie z rzeczywistością to stwierdza.

Źródłem podstępu może być zarówno adresat oświadczenia woli, jak i osoba trzecia. Zachowanie może polegać na działaniu lub zaniechaniu.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem podstępu

Do podstępu stosuje się normy o „zwykłym” błędzie. Osoba, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem podstępu, może uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia w ciągu roku od jego wykrycia. Inaczej niż przy „zwykłym” błędzie, w przypadku podstępu uchylić się można od skutków oświadczenia woli także wtedy, gdy błąd nie dotyczył treści czynności prawnej, jak i wtedy, gdy błąd nie był istotny.

Doniosłe znaczenie ma źródło podstępu. Jeżeli była nim druga strona czynności prawnej, zawsze można uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. Natomiast gdy źródłem podstępu była osoba trzecia, wyróżnić można dwie sytuacje. Po pierwsze, jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (np. umowa darowizny, użyczenia) – można powołać się na podstęp niezależnie od świadomości drugiej strony czynności prawnej. Po drugie, gdy czynność prawna była odpłatna (np. umowa sprzedaży, zamiany, najmu, dzierżawy, dostawy i inne) – można powołać się na podstęp tylko wtedy, gdy druga strona wiedziała o nim, lecz nie zawiadomiła osoby składającej oświadczenie.

Jak sformułować oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia złożonego na skutek podstępu?

Uchylenie się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem podstępu stanowi prawo podmiotowe kształtujące i następuje w drodze oświadczenia złożonego drugiej stronie czynności prawnej na piśmie. Z oświadczenia powinno jednoznacznie wynikać, że składający uchyla się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wypływem błędu.

Należy pamiętać, że oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu ma kształtujący charakter (powoduje ustanie stosunku prawnego). Wywołuje wsteczny skutek prawny z chwilą dotarcia do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią. Adresat ma jednak w szczególności prawo wystąpić z powództwem o ustalenie (art. 189 k.p.c.), że uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli było pozbawione podstaw faktycznych.

Czytaj też: Postanowienia umowy o świadczenie usług na przykładach

Stan prawny: 13.11.2022 r.

Treści publikowane w serwisie internetowym PlanetaPrawo.pl mają charakter informacyjno-edukacyjny. Nie stanowią one porad prawnych i nie zastępują profesjonalnej pomocy prawnej. Administrator nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki związane z ich wykorzystywaniem. Wszelkie prawa zastrzeżone – powołując się na publikację podaj źródło.